बाबुलाल झाँगडको नोबेल यात्रा

‘मण्डी मल्ला’ । यी दुई शब्द भने सानैदेखि मुखमा झुण्डिएका थिए । प्राय झाँगड साथीहरुलाई देख्दा हामी केही इतरहरु ‘मण्डी मल्ला’ भन्दै जिस्क्याउँथ्यौँ । उनीहरु ट्वां परेर हेर्थे । सम्पतलाल मेरो नजिकको साथी थियो । ‘चामल छैन’–अर्थ थाहा भएपछि नरमाइलो लाग्यो । जिस्क्याउन छोड्यौं । निक्कै वर्षसम्म तिनका यी दुई शब्द मात्रै बुझेँ मैले । म मात्रै हैन साथीहरु जीवन, कुमार, अनिल, भरत कोही पनि झाँगड भाषा बुझ्दैन थिए । मेरा काका कृष्ण र छत्र काफ्ले भने फाट्टफुट्ट बोल्थे । गाउँका कमेडी माष्टर यी युवाहरु उक्त समुदायमा धक खोलेर घुलमिल हुन्थे । काका मुटु समस्याले केही वर्ष अघि वित्नु भो । छत्र गाउँकै प्रा.वि.मा प्रअ छन् । केही वर्ष अघि बनेको उक्त स्कुलमा अधिकांश विद्यार्थी झाँगड समुदायका छन् । त्यहाँ जेनतेन पढ्छन् र पढ्नै छोड्छन् ।

ठाडो लमतन्न सुतेको कर्जुना गाउँको दक्षिणतिर थारु र उत्तरतिर झाँगडहरुको बस्ती छ । बीचमा छन् बाहुन क्षेत्री र बसाई सरेर आएका केही लिम्बुहरु । यो गाउँको करिव ६० वर्षे इतिहासमा अहिले पनि एउटा मात्रै झाँगडको घर गाउँको बीचमा छ । मान्छे मान्छेबीच घुलमिल हुन कति गाह्रो । यसलाई भत्काउन कुनै त्यस्तो गतिविधि पनि भएन । त्यही गाउँका अमिलाल झाँंगड माओवादी समानुपातिकबाट संविधानसभा सदस्य भएर आए । तर, न अमिलालको घरमा चर्पी बन्यो न त उनीहरुलाई हेर्ने हाम्रो दृष्टी फेरियो । थाहा छैन संविधान सभा भवनमा अमिलाल कहाँनेर बस्छन् ।
करिव दुई दशकअघि हाम्रो गाउँमा विद्युत आयो तर विद्युतका खम्बा गाड्ने काम झाँगड वस्तीको मुखमा लगेर रोकियो । तिनका टोलमा बत्ती पुग्न अझै झण्डै १० वर्ष लाग्यो । तर सबैको घरमा बत्ती बलेन । मासिक सुल्क तिर्ने हिम्मत तिनमा थिएन । गाउँका बीचका घरमा कायापलट भए । इँटाका नयाँ किसिमका घर बने । पहिले गाउँमा एउटा मोटरसाइकल आउँदा हामी धुवाँ सुँघ्दै पछि कुद्थ्यौं । धुवाँ मिठो बास्ना जस्तो हुन्थ्यो । अहिले लगभग घरैपिच्छे मोटरसाइकल भएछन् । त्यही धुवाँ गनाएर नाक थुन्नु पर्ने भयो ।
अत्यन्तै मेहेनति र इमान्दार झाँगडहरु विस्तारै गाउँबाट विस्थापित हुँदैछन् । टोल निक्कै पातलिएछ । गाउँलाई यसको पत्तो छैन । लाग्छ त्यो अर्कै छुट्टै भूगोल हो । हरेक वर्ष दशैंको पुर्व सन्ध्यामा धुमधाम मनाउने उनीहरुको महान् चाड धरमकरम धरमकरम पनि झिनो हुँदै गएछ । तल्तिरका केही राई युवाहरु झाँगड युवतीहरुसँग नाच्न पाउने लोभले आउँछन् । (तिनीहरु ज्यादै सुन्दर हुन्छन् ।) एक हप्तासम्म चल्ने यो नाच र पर्वमा अरु कोही मिसिदैनन् । लोडसेडिङ छ । पहिलेपहिले लाल्टिन बालेर नाच्थे † पल्लो गाउँका साना राजाहरुले अलिअलि सहयोग गर्थे रे । अहिले सानाराजाहरुको पनि दिन गयो । धरमकरममा लाल्टिन पनि बल्दैन ।
यसपटकको धरमकरम हेर्न म त्यहाँ पुगेको थिएँ भाइ मात्रिकासंग । सत्येले बजाएको ढोलकको ताल र युवायुवतीहरुको नाचको चालदेखेर नाचाँै लाग्यो । नाचें । मात्रिका लजाएर नाचेन । म नाचेको देखेर सबै केटाकेटी खित्का छोडेर हाँस्न थाले । भिडको छेऊमा लौरो समाएर एक जना बृद्ध टुक्रुक्क बसेका रहेछन् । चिने जस्तो लाग्यो । छेऊमा गएँ । बाबुलाल दाइ पो रहेछन् † तिनको स्वर कर्णप्रिय थियो । सधैं धरमकरममा उनैले गायनको नेतृत्व गर्थे । नाच्न पनि सिपालु थिए उनी । केही पटक देखेको थिएँ मैले । पुराना दिन सम्झिएँ । रात पर्दै गएपनि तिनको स्वर सून्यतालाई चिर्दै हाम्रो घरसम्म आइपुग्थ्यो । हामी अर्ध निन्द्रामा सुन्थ्यौं । त्यहाँ जाने मोह हुन्थ्यो तर सक्दैन थियौं । मध्यरातसम्म गाउँथे उनी र अरुहरु ।
‘लौ कान्छा पो आएछ, बस् बस्’–बढो मायाले तिनले भने–‘कहिले आको ? हाम्लाई माया त मारेको रैनछ ।’ आज बाबुलाल दाइ नाच्दै छैनन्, गाउँदै छैनन् । ‘तपाईलाई ठिक छ ?’ मैले सोधेँ । ‘कहाँ ठिक हुनु नि †’ देखाउँदै भने ‘यो दाइने खुट्टो चल्दैन । चिमोटेको पनि थाहा पाउँदैन ।’–तीन छोराका बाऊ बाबुलालको दु:खको कथामा निक्कै उपकथा थप्पिइसकेका रहेछन् । ‘मन्डी मल्ला, डाग्डरको कुरो त छोड् ।’ मेरो आग्रहमा तिनले लौरो टेक्दै नाचिरहेका युवायुवतीहरुको माझमा आएर सुरिलो भाकामा गीत गाए । स्वर निक्कै माथि तानेर गाए । सरीरमा जिरिङ्ग काँडा उम्रियो । मोवाइलमा रेकर्ड गरें र तिनको यादमा रिङ्ग टोन बनाएँ ।
चिसो साँझमा पनि पसिनाले निथ्रुक्क भिजेछु । घर फर्कियौं । राती अबेरसम्म बाबुलाल दाइ मनमा खेलिरहे । उनले माटो काटेर हाम्रो खेत मिलाएको, आंगन र ग्वाली पुरेको, ती सबै पुराना दिनहरु मस्तिष्कमा फिल्मको रिलजस्तो चलिरह्यो । तिनले गाउँमा सायदै कसैको खेत मिलाउन, आगन र ग्वाली पुर्न बाँकी राखे । बिचरा यिनले सधैं सस्तोमा काम गरिदिए । कहिल्यै पनि उनले मागेको ठेक्का रकम घटाउनु परेन । हामीले सोचेभन्दा दुई पैसा कम नै भन्थे उनी । त्यसैले सबैले उनैलाई काम लाउँथे । उनलाई पैसाको अभाव सधैं भयो । २, ३ तिर कामको एड्भान्स लिन्थे र समस्यामा पर्थे । दिनभरि माटो काट्थे र साँझ सलकपुर वा जोगीचौर गएर टिल्ल भएर आउँथे । एकदिन उसरी नै साँझ खाएर आएछन् । र, खोल्सामा परे छन् । देखें । समाएर घरसम्म पुऱ्याएँ । र, उनकी श्रीमतीमन अगाडि सम्झाएँ । ‘दाइले यसरी धेरै रक्सी पिउनु ठिक भएन । भाउजुले सम्झाउनु पऱ्यो नि । दिनै पिच्छे पिएपछि पैसा, मण्डी कहाँबाट आउँछ त ?’ सोझी भाउजु हँसिली देखिइन् । दाइ केही बोलेनन् । मेरो अर्ति पालन गर्ने संकेत पाएँ । एकछिन पछि त दाइले झोलाबाट कालो रंगको जानेमाने बोतल निकाले । पिँढीमा बसेर दाइभाउजु सँगै लाउन पो थाले ‘दारु’ । म मज्जाले हाँसे । हाँसोमा लाज मिसिएको थियो । बुढाबुढी यति खुशी देखिन्थे, मानौ उनीहरु साँझलाई एउटा उत्सवको रुपमा मनाउँदैछन् । प्वाल परेको छानोबाट जुनको उज्यालो पिडीसम्म आएको थियो । लाग्थ्यो जुन पनि उनीहरुसँगै दारु उत्सवमा छ । आफ्नै अर्ति सम्झिएर काउकुति लागेर आयो । आगनमा तरकारी पाकाइ रहेकी तिनकी कलिली बुहारी मुसुमुसु हास्दै थिइन् । दाइले इसारा गर्दै भने–‘लाउँछस् अलिकति ?’ घर पुगेर सिधै भान्सामा गएँ र एक फ्वाँक ज्वानो फुक्याएँ ।  

सलकपुर छेऊमा बस्नेतको पोखरी खन्दाखन्दै उनको खुट्टो बिग्रिएछ । र, अहिले थला परेर बसेका रहेछन् । बस्नेतले भनेछ, निको भएपछि खन्न आउनु । गाउँमा चन्दाका अनेक बहाना आइरहन्छन् । यस पटक कसैले बास्ता गरेनछन् । बाबुलाल दाइले कान्छो छोरो बिरामी पर्दा एकपटक घरघरमा गएर चन्दा मागेका रहेछन् । फेरि माग्न जान उनलाई अफ्ठेरो लागेछ । जेठा र माइला छोरा पनि मजदुरी गरेर खान्छन् । कान्छो इण्डियातिर छ रे † उनीहरुले पनि उपचारको लागि चासो देखाएनछन् ।
छत्र काफ्लेले साथ दिए । घरघरमा गएर पैसा उठायौं । सुरुमै न्यौपाने माइलाले ५० रुपैया दिए । र एक लेक्चर पिलाए–‘यो जात यस्तै हो, जति गरेपनि नहुने ।’ लौ जातलाई दोष ? रिस उठ्यो, तिनको अज्ञानी बचनलाई तिलाञ्जली दिंदै सहयोगी भावनाको प्रसंसा गऱ्यौँ । अरुले पनि भुतभुताउँदै १०, २० दिए । कठिनले ९ सय रुपैयाँ जम्मा भयो । माइलो छोरोले ५ सय दियो । बाँकी पुरताल मेरो गोजीबाट । विराटनगर स्थित नोबेल अस्पताल लिएर गएँ । पुर्जीको लाइन लामो रहेछ । दाइलाई लाईनमा राखेर म अर्को काम भ्याउन बाहिर निस्किएँ । फर्केर आउँदा पुर्जी हात पारिसकेका रहेछन् । हेर्छु । पुर्जीमा लेखिएको छ–‘बाबुलाल उराम, वर्ष ५ ।’ हाँस् उठ्यो । युवतीले ‘कति वर्ष ?’ भनेर सोधिछन् । बाबुलाल दाइले ५ सालको भनेछन् । पुर्जी काउण्टरमा गएर ती खिरिली युवतीलाई भने–‘यो उमेरको मान्छे ५ वर्षको हुन्छ ? सँच्याइ दिनुस् ।’ ५ सालमा जन्मिएको मान्छे अहिले ६३ वर्षको हुन्छ । उनी उल्टै झर्किइन् ‘यी मधिसेहरु त्यस्तै हुन्छन्’ । आम्मै † तपाई चाहिं के नि ? त्यसमाथि मधिसे हैन मधेसी भन्नु पर्ने । आफू नबुझ्ने अनि सिंगै समुदायदाई दोष दिने ? लाइन लामो थियो । प्रोपोगाण्डै होला जस्तो लाग्यो र अर्ति बन्द गरें । तिनले पुर्जीमा नयाँ स्टिकर टाँसिन् । हिंडे ।
हामी नशा तथा हड्डी विशेषज्ञ कहाँ पुग्यौँ अनि एक्स–रे रुम र फिजियोथेरापिष्ट कहाँ । सबै ठाउँमा मलाई प्रश्न गर्थे–‘उनी तपाईको को ?’ प्रश्नको औचित्य के थियो मलाई थाहा छैन, भनेँ–‘मेरा गाउँले दाइ’ । ती डाक्टरबाबुले मेरो अनुहारमा नहेरी, मसँग कुरै नगरी खुरुखुरु औसधी लेखि दिए । कोठा नम्बर १४ । विशेषज्ञ जो परे । एक्स–रे रुममा बसेकी महिलाले बाबुलाल दाइलाई छुन मानिनन् । ढोकामा विरामी मात्रै भनेर लेखिएको थियो तर, तिनले विरामीलाई समाएर एक्स–रे बेडमा राख्न मलाइ नै लगाइन् । चर्चरी बाजें । भुत्तभुताउँदै उनी निस्किइन् ।
पालो आयो, फिजियोथेरापिष्टको । उनले पनि मलाई उसरी नै प्रश्न गरे । हरेकपटक डाक्टरले यसरी प्रश्न गर्दा लाग्थ्यो, बिरामी ठूलै संकटमा छन् । ‘गाउँले दाइ’–यान्त्रिक उत्तर दिएँ । डा थेरापिष्ट अनिल गुप्ताले बाबुलाल दाइलाई भने–‘एता आएर बस ।’ म रिसले काम्न थालिसकेको थिएँ । फेरि उनले सोधे, ड्रिङ्स् गर्न थालको कहिलेदेखि नि ? मैले भने ‘१०, ११ वर्षदेखि होला’ । थेरापिष्ट झर्किए ‘चुप लाग्नुस् । मैले तपाईलाई सोधेको कि बिरामीलाई ?’ म पनि आगो भएँ । ‘विरामीलाई तपाईले गर्ने व्यवहार यही हो ? मलाई ‘तपाई’ अनि यी बुढालाई चाहिँ ‘तिमी’ ? मैलो लुगा लाएको देखेर हेपेको ? अनि यी निरक्षरलाई ड्रिङ्स् भनेको चाहिं के था नि ? थोडा यिनले मिति टिपेर पिउन सुरु गरे ?’ थेरापिष्टले गल्ती स्वीकारेनन् । बरु नजानिदो पाराले व्यायामसालमा जाने लाइनमा बाबुलाल दाइको पुर्जी सबैभन्दा तल राखिदिए । ‘थुइक्क बुद्धि’ । डाक्टरको व्यवहारले दिग्दार बनायो । शिथिल भएर कुरुवा बेन्चमा बसेँ । पल्लो छेऊमा बसेका अर्का डाक्टर मेरै पक्षमा छन् जस्तो लागेको थियो । एकछिनमा ती जुँगे डाक्टर बाहिर आएर मलाई कोट्याए–‘तपाईको नम्बर पाउँ न’ । ‘९८०३०४–०७–’ । लाग्यो उनी मलाई सहयोग गर्दैछन् । ‘नाम ?’ त्यो पनि भनिदिएँ । उनको नाम सोधाइमा सकारात्मक भाव थिएन । सोधेँ ‘किन सोध्नु भएको ?’ गौरबका साथ तिनले डकारे–‘अघि भित्र बादविबाद भएको थियो नि, त्यसैले ।’ बुझिन–‘अनि के भो त ?’ उनका हिसाबले बहादुरी झल्कने रहस्य खोले । अस्पतालको प्रशासनले मसँग कुरा गर्ने छ । भोली अस्पतालमा तोडफोड वा आन्दोलनको घटना भए मेरो नाम पनि संकाको घेरामा पर्ने छ । मैले पनि उनको नाम र मोवाइल नम्बर सगौरव बाबुलाल दाइको एक्स रेको खाममा लेख्न लगाएँ–‘डा. भिम सरकार’ । सुरुमा त तिनले आनाकानी गरे । पछि नलेखी धर ? निक्कैबेर कुरेपछि बाबुलाल दाइको पालो आयो । तिनको निहितार्थमा मैले पनि व्यायाम सिकेँ । भरे, घरमा गएर फेरि उनलाई सिकाउनु थियो ।
पुर्जी सित्तैमा बनाइदिएर ऐक्स रे र अन्य परिक्षणमा पैसो कुम्ल्याउने नोबेल अस्पतालको बाबुलाल दाइसंगको यात्रा बढो स्मरणीय रह्यो । त्यसप्रतिको मोह पनि भंग भयो । १५ दिन पछि फेरि त्यहाँ जानु पर्ने थियो । बाबुलाल दाइले त्यहाँ नटेक्ने बाचा गरे । म यता राजधानीको भिंडमा भास्सिएँ । एक चरणको औषधी खाएपछि बाबुलाल दाइ अलिअलि हिड्न सक्ने भएका थिए रे † विसेक भएको देखेर उनलाई उदारो दिने किराना पसले, चामल पैचो दिने बाहुन र माटो काट्न एड्भान्स् दिनेहरुको अनुहारमा चमक देखियो होला । क्रमश २५०, २ किलो चामल र ५ सय एड्भान्स् अहिलको बेलामा धेरै पैसो होइन । तर, बाबुलाल दाइका लागि ठूलो पहाड जस्तो भो । त्यस टोलका घरघरका कथा यस्तै छन् । उनी त एक विम्ब भए । छुट्ने बेलामा उनी भन्दै थिए– ‘आङ्ना दु:ख मञ्जा’ ।
आउने धरमकरममा यी दाइ नाच्न सक्छन् कि सक्दैनन् । नाच्दै गाउन सक्छन् कि सक्दैनन् । डाक्टरले रक्सी नपिउनु भनेका थिए । तिनले पक्कै छोडेका छैनन् । चिन्तामा छु ।

पूर्वको हनिमुन र राजनीतिक चटारो

फागुनको अन्तिम साता पनि फिक्कल निक्कै चिसो थियो । इलाम यात्राका लागि निस्किएका धेरै मायालु जोडीहरु विहान अबेरसम्म अनुहार देखाउने मुडमा थिएनन् होला । सिरक जिन्दावाद् । मौसम थियो नै त्यस्तै । वरिपरि चिया वगानका बीचमा एउटा काठैकाठले बनेको सुन्दर र कलात्मक घर, न्यानो कोठा, चिसो मौसम । सम्झनुस्, गणेश रसिकको फिक्कलको घर जस्तो । त्यही सुन्दर घरमा बस्ने सौभाग्य मिल्यो । उसरी नै अबेरसम्म सिरकमा गुटुमुटु हुन पाइयो । राजधानीमा जस्तो सौचालयसँगै पत्रपत्रिका पढ्ने वा रेडियोको समाचार सुन्ने कुनै चासो थिएन त्यहाँ । स्वच्छ हावा, एकान्त पन, चिया वगान र हरिया रुखहरुले पहाडमा निर्माण गरेको यौनिक सौन्दर्यको आँखा चिम्लिएर रसास्वादन गर्ने अवसर थियो त्यो । यो कस्तो सौन्दर्य भने चिसो मौसममा न्यानो वातावरण भित्र बसेर आफू वरिपरि भएका सुन्दर वस्तुलाई मनमनै सम्झिएर भोग गर्ने समय थियो त्यो ।

अचनाक फिक्कल एफएमको मोडुलेसनमा रेडियो ‘लाउड स्पिकर’मा घन्कियो । नघन्कियोस् पनि किन, घरपति रसिक बा नै त हुन् फिक्कल एफएमका नाइके । ‘कन्याम छ निवासी मित्र होमनाथ अधिकारीको आज जन्म दिन भएकाले उसलाई जन्मदिनको लाखौँलाख शुभकामना दिन चाहन्छु’–उद्घोषिका सुष्मा श्रेष्ठ बोल्दै थिइन् –‘साथै उसले चालेका हर पाइलाहरुले सफलताको शिखर चुम्न सकुन्, इलामेली कान्छी कमला खवास ।’ आच्चै, ती खवास चेलीले कस्तो गौरवसहित आफूलाई इलामेली कान्छी भन्न मन पराएकी π मेरो सााघुरो मनले त्यस्तो सोची हाल्यो । आफू त मोरङको भित्री गाउँमा तिनै खवासहरुसँग हिलोमा माछा मार्दै हुर्किएको । होलीमा रंग खेल्दै बढेको । खवास गाउँको बीचमा हुर्किएको यो ज्यानलाई खवासहरु तराईमा मात्रै हुन्छन् भन्ने भ्रम छँदैरहेछ । ‘इलामेली कान्छी कमला खवास’ सुनेपछि झसंग भएँ । भूगोलमाथिको हाम्रो भ्रम कहिलेसम्म रहिरहला हँ ? आफ्नै अज्ञानतालाई सचेत गराएँ ।

फिक्कलमा दुई दिन दुई रात ‘हनीमुन टाइम’ थियो मेरालागि । कारण लूना साथमै थिइन् । विवाह भएको दुई वर्ष भैसक्दा पनि काठमाडौको भोजन युद्धबाट कहिल्यै उम्किन सकिएन । ‘घुम्न जाउँ’ भन्ने सबै गुनासाहरुको एक मुस्ट समाधान थियो यो । (आज ५ वर्ष पुगेछ , विवाह भएको । चटारो त उस्तै छ)

मेरो मुख्य उद्देश्य फिक्कलका रङ्गकर्मी साथीहरुलाई भेट्नु र उनीहरुका बारेमा टिपोट गर्नु थियो । यसरी नै पुर्वाञ्चल फस्र्याउँदै हिँडेको थिएँ । धनकुटाका कुनाकाप्चा चहारेर, धरान, विराटनगर, दमक, विर्तामोडतिरको काम फत्तेगरेपछि म पाँचथरतिर उकालिँदै थिएँ । पूर्वको बन्दले म पिरोल्लिएको थिएँ । रनाहा छुट्थ्यो । जता गयो त्यतै थुनिनु पर्ने । बन्द र लोड सेडिङ नेपालकै ठूलो रोग बनेको छ अहिले । त्यसमाथि पूर्वका उद्योगधन्दा, कलकारखानाका अगाडि ‘बन्द’ लेखिएका फ्लेक्स् छुण्डिएका देख्दा बिरक्ति बाहेक केही रहेन ज्यानमा । तर स्वाधिनता र आत्मसम्मान भन्ने ‘जिनिस’ अचम्मको हुँदो रहेछ । मधेसीहरुको नाममा बन्द भोग्दाभोग्दा हैरान भएका सर्वसाधारण नागरिकहरु त थारुहट बन्दमा रत्तिभर नआत्तिएका । मूल्य अकासिएको छ, कमाइधमाई छैन, हिडडुल, औषधि उपचारका लागि साधन छैन, त्यही पनि थारुहट आन्दोलनमा आपत्ति नहुनुको रहस्य रहेछ समानान्तर शक्तिको उदयको खुशी । सम्म तराई सोलोडोलो मधेस हो भनिरहेको एउटा समूहको विचारका विरुद्ध अर्को विचार जन्मियो थारुहट । त्यही भएर अन्य जातथरका नागरिकहरुलाई सन्तोष लागेको रहेछ । एउटा अतिवादका विरुद्ध बोल्न सक्ने अर्को अतिवाद जन्मियो । तर, यस्ता समानान्तर शक्तिहरु त हरेक दिन बढ्दैछन् । सर्वसाधारण नागरिकहरुले अनेकौ दु:खका बीचमा फेरेको भ्रमको स्वासले कतिदिनसम्म काम गर्ने हो ‘लिम्बुवान प्रान्त’ लेखिएका अक्षर र मान्छेका मनले उत्तर दिएकै छन् । अनि अझै यी सबै कुराको उत्तर काठमाडौले दिनु पर्ने स्थिति छ जसलाई कुम्भकर्णको निन्द्रा सरेको छ । तिनको उत्तर नदिँदा पनि काठमाडौको रौँ पनि हल्लिएको छैन ।

अर्को बसाई थियो इलाम बजार । उपल्लो किरातको बन्दले ४ दिन त्यहीँ थेच्चारिनु पर्यो । त्यति सुन्दर ठाउँमा पुगेर एउटा सुन्दर संस्मरण बनाउँला भन्ने थियो । चोक बजारमा गाडी पाइन्छ कि भन्दै हरेक दिन कुर्न आउँदा धेरै समय खर्चिनु पर्यो । मेरै गाउँको खवास थरकै भाइ जीतबहादुर त्यहाँ प्रहरी रहेछन् । उनले मलाई पाँचधरसम्म पुर्याउने अनेक जुक्ति गरे, उपाय भएन । बन्दको चकमन्नतामालाई तोड्दै चोक बजारमा दुई जना गाइने दाइ आइपुगे । इलाम चौक बजारको अर्को रमाइलो परेवाहरुको हुल पनि रहेछ । पुरै बजार ढाक्ने गरि परेवाहरु उढ्दा रहेछन् र चौकमा चारो खान आउँदा रहेछन् । एउटा सुन्दर दृश्य कैद गर्न भ्याएँ, सयौं परेवाहरु बत्तिको तारमा लहरै परेट खेले जस्तै गरेर बस्ता रहेछन् ।

तिर्सुलीको किनारमा बालुवा चाल्नेहरु
सोलुमा भारी बोकी बालुवा चपाउनेह बालुवा
अझैनि लोकतन्त्र आको छैन है
जनताले भनेझैं भाको छैन है ।

चालीस नजिक उमेरका कलम गन्धर्व र दलबहादुर गन्दर्व झापाबाट इलामा आएका रहेछन् । सानैदेखि सारङ्गी रेट्न थालेका यी एक जोडी कलाकारले सुनाएका सबै गीत समाजिक थिए । ‘आफूले देखे भोगेको कुरा आइहाल्छ नि गीत बुन्दा’ कमल ले भने ‘त्यस्तै दु:खी मानिसहरुसँगको संगत गरेर पनि बुन्छौं हामी गीत ।’ माओवादी साथीहरुसँग संगत गरेपनि उनीहरुले बनाएको गीत यस्तो रहेछ ।

अरुण तरेर नाना तम्बोर तरेर
आयौं हामी विरताको गाथा कोरेर
कति साथी सहिद भए तम्बोर तिरैमा
कति साथी अपाङ्ग छन् लडे भिरैमा

यिनका कारुणिक स्वर, सारङ्गीले बुनेको आरोहअवरोह युक्त लय र मान्छेका कथा बुनिएका शब्दहरु संचारमाध्यममा बज्न पाए भारतीय सस्ता हिन्दीगीतको दरिलो बिकल्प हुन्थे होला जस्तो लाग्यो । सयौं मान्छेलाई आकर्षित गरेर इलाम चौक बजारमा रुमाल थापेका यी दुई गाइने साथीहरुको जीविकोपार्जनको बाटो पनि एफएम रेडियो बन्न सक्थे कि π रुमालमा १० रुपैयाको नोट राख्नु बाहेक म अरु के नै गर्न सक्थें र ।

पत्रकार मित्र दीपक अधिकारीको घर पनि फिदिम नै रहेछ । छोटो विदमा घर आएका दीपक उपल्लो किराँतको बन्दले थुनिएका रहेछन् । लाग्यो, यो राम्रो अवसर हो । दीपक भएकै बेलामा फिदिप पुग्न सकियो भने त उनले पाँचथर घुमाउँछन् । फोनमा उनीसँग त्यही कुरा भयो । बन्द खुल्ने कुनै छाँटकाँट नभएपछि चौथो दिन मोटरसाइकलमै भए पनि जाने निर्णय गरियो । फिदिमका रङ्गकर्मी साथी माधव कल्पितले दुईवटा मोटरसाइलक पढाइ दिए र हामी श्रीमान्श्रीमती उपल्लो किराँतका सैन्य जत्थासँग डराउँदै उकालो चढ्यौं । हरिया पहाडमा गुराँस फूलेका, तिनका बीचबाट घुमाउरो चिल्ला सडकमा उक्लिँदा त सबै दु:ख भुलिँदो रहेछ । बसमा भन्दा मोटरसाइकलमा यात्रा काइदाको हुँदो रहेछ । माथि डाँडामा बिसाउँदै तल इलाम हेर्दै, गुराँसका फूल खाँदै हामी पूर्वको सुन्दर पहाडसँग रत्तिएका थियौं । नेपालटारमा मझौला चिज उद्योग रहेछ सरकारले खोलेको । चिज धमाधम बन्दै थियो । बन्दका बेलमा पनि हामीले गौरव गर्ने कुरा त्यही थियो । कमसेकम नेपालमा पनि केही त बन्दो रहेछ । ताजा नौनी घिऊको उरुङ चाङ देखेर क्वाप्प खान मन लाग्यो । चिज चाहिं निक्कै खाइयो ।

राँके पुरेपछि हुस्सुले ड्याम्म छोप्यो । मध्यदिनमा पनि अति चिसो । तातो केही खाउँ भनेर हामी होटरतिर छिर्यौं । होटलभित्र अरु मानिसहरु पनि रहेछन् । फिदिममा भर्खरै लिम्बुवानहरुको सम्मेलन भएको रहेछ । होटलभित्र राजनीतिक गफ चल्दै थियो । एक जना दाजु बुरुक्क उफ्रिए–‘मैले त भन्देको छु, अब तिनीहरुको उँभोबाट छ इन्छ नघटाई हुँदैन । अबको आन्दोलन भनेकै यही हो ।’ साँच्चै भनेको मेरो मुटुको धड्कन साविकको भन्दा दोब्बर भयो । मान्छेको उँभोबाट ६ इन्च घटाउँदा त टाउको त च्वाट्टै जाने भो त हौ । साथीहरुलाई छिटो खाएर बाटो लाग्ने इसारा गरें र निस्कियौं पनि । होटलभित्र अर्को पनि रमाइलो विवाद चल्दै थियो । लिम्बुवान सम्मेलनमा व्लास्ट दैनिकका पत्रकार भवानी बराललाई बोलाइएको रहेछ । एकजना दाइ कड्किँदै थिए–‘हैन हाम्रो जातीमा चाहिं पढेलेखेका, विद्वान्, पत्रकारहरु छैनन् । हामीले अझै क्षेत्री बाहुन नै खोज्नु पर्छ ?’

फिदिम बजारको मुखैमा हामीलाई ठूलो सिंगारिएको ‘लिम्बुवान प्रान्त’ गेटले स्वागत गर्यो । मेरो ध्याउन्न मित्र दीपकतिरै थियो । फिदिम बजार पुगेपछि फोन गर्छु त दीपक त लिम्बुवान पार्टीको गाडी चढेर झापातिर पो लागेछ । साथी भेट्ने एउटा उत्साह खत्रक्क भयो । ‘म तिमीलाई फिदिम घुमाउँला’ भनेको साथी त कुलेलम । न्यास्रोपन एकै छिनमा मेटियो । अन्य धेरै साथीहरु अग्रजहरु आइपुग्नु भयो । रङ्गकर्मी माधव कल्पितले धेरै सहयोग गर्नु भयो । कवि धर्मेन्द्रविक्रम नेङ्वाङ पनि त्यही पो रहेछन् । ‘लौ है साथी मेरो त आज गाउँमा ५ ठाउँका कार्यक्रमको प्रमुख अतिथि बन्नु छ लागेँ’…–उनी पुरापुर ब्यस्त रहेछन् पार्टीको काममा । अर्का कलाकार साथी मित्र लिङ्देन पनि हिजोआज लिम्बुवान आन्दोलनमा व्यस्त रहेछन् । झापाका रङ्गकर्मी नरेशजंग पनि फिदिममै रहेर लिम्बुवान आन्दोलनका लागि नाटक गर्दै हिंड्दा हरेछन् । एक साँझ रङ्गकर्मी, लेखक, पत्रकार साथीहरुसँग जमघट भयो । त्यही साँझ फिदिम बजारमा उपल्लो किराँतको राँके जुलुस पनि निस्कियो । मित्र लिङ्देनले म आवद्ध नाट््य समूह शिल्पीको ‘मेधेश तराई’ नाटक अभियानको बारेमा सुनेका रहेछन् । उनले मलाई अनुरोध गरे–‘यदि लिम्बुवान राज्यका पक्षमा नाटक गरिदिने हो भने हामी तपाईहरुलाई सहयोग गर्छौं ।’ लिम्बुवान परिषद्ले नौ वटा जिल्लालाई लिम्बुवान प्रान्त घोषणा गरेको रहेछ । मैले भने–‘त्यसरी त हामीले नाटक गर्न मिल्दैन तर संघीयताका कुरा उढाएर हामी नाटक गर्न सक्छौं ।’ यतिखेर शिल्पी त्यसैको तयारीमा छ । बैशाख ५ गतेदेखि शिल्पी ‘अँध्यारोविरुद्ध’ शिर्षकमा नाटक र कविता लिएर पूर्वाञ्चल भ्रमणमा छ ।

अनेकौं अस्तव्यस्तताका बाबजुत पनि नेत्र ओझा, गणेश हुमागाईं, मित्र दिङ्देन, माधव कल्पित, नरेशजंग, धर्मेन्द्रविक्रम आदिले समय दिनु भयो । पाँचधरको रङ्गमञ्चका बारेमा मैले धेरै कुरा संकलन गर्ने मौका पाएँ । लामोसमय बस्न पाइएन । पाँचथर बन्दको हल्ला थियो । त्यसैले दुई दिनमै हामीले बाटो तपायौं ।
तल पूर्वपश्चिम राजमार्ग पुरै तनावग्रस्त थियो । राजमार्गको बलियो साधन भनेको रिक्सा नै हो यतिखेर । घण्टैसम्म रिक्सामा चढेर काम चलाउँछन् मानिसहरु अहिले । अनेकौं दु:ख गरेर काठमाडौ आइपुगियो । काठमाडौ त उस्तै बा π जिल्लाका दु:ख र विजोगको कुनै चासो छैन काठमाडौलाई । काठमडौ अझै पनि मेलम्चीको झमेला, ट्राफिक जाम र बाटुवाटार धर्नामै अल्मल्ली रहेको छ । काठमाडौलाई एउटै कुराको चिन्ता रहेछ, त्यो हो ‘खसीको मासुको मुल्य बृद्धि’ ।


       

माला, नेता र चरित्र

एक पटक डेनमार्कको नेपाल एम्बेसीमा लोकतन्त्र दिवसको सन्दर्भमा भेला थियो । एक जना मित्र दौरा सुरुवाल र नेपाली टोपीमा आए । उनका अघिपछि अरु मानिसहरु थिए । अत्यन्तै प्रसन्न मुद्रामा झुल्किएका ती साथीसँ आउनु भएका अरु सदस्यहरु हुनु हुदो रहेछ उनैकै आमाबा र श्रीमती ।
युरोपियन मुलुकका लागि विद्यार्थी भिजा लाग्नु ठुलो कुरा भैगो । त्यसमा पनि श्रीमान्श्रीमती नै जानु त झन् खुसीको कुरा भो । त्यहीँ बस्दाबस्दै सन्तान जन्माउनु त उत्पातै महान् काम रहेछ । अर्को महान काम रहेछ ‘टुरिष्ट भिजा’मा आमाबा वा अरु आफन्तलाई निम्त्याउनु । हो तिनै ढाका टोपे साथीले आफ्ना आमाबालाई सबैसँग गौरबका साथ चिनाए । मसँग पनि परिचय भयो । तिनैलाई सोधेँ–‘नेपाल जाने प्लान छ ?’ उनले दङ्ग पर्दै भने–‘देशको स्थिति यस्तो छ । अझै ४, ५ वर्ष गइँदैन होला । फेरि बाआमा पनि यतै आइहाल्नु भो, जाने कामै पो परेन ।’ देशको स्थिति सुध्रिएपछि मात्रै फिर्ने चाहना अरु धेरै साथीहरुले देखाउनु भयो । महोदयको टाउकोमा ढाका टोपी टलक्क टल्कीरहेको थियो  ।
मलाई भने करिव २५ महिना मुलुक बाहिर रहँदा कहिल्यै पनि मुलुकको वेथितिको बारेमा आलोचना गर्ने साहस भएन । लाग्थ्यो माटो छोडेर आएका बेला माटोमा बसेकाहरुको आलोचना गर्नु एक किसिमले गलत हो । त्यसैले मनमा अनेकौ गुम्फनहरु भए पनि लेख्ने साहस गरिन । साथीहरुसँग भेट हुँदा देशका बारेमा कुरा हुन्थे । नेताहरुलाई मर्ने गरी गाली गर्नु र टन्न रक्सी पिउनु हाम्रो रुटिङ जस्तै भएको थियो । सारमा सार त मिलाउनै पऱ्यो । हो पनि, लोकतन्त्र स्थापनापछि पनि देश ०४६ सालको प्रजातन्त्रपछिको परिस्थिति भन्दा नाजुक हुँदै जाला जस्तो लाग्दो रहेछ बाहिरबाट हेर्दा । केही ‘सुपर अप्टिमिष्टिक’ लेखक समालोचकहरुले अब देशले फड्को मार्छ भनेर अति विकसित नेपालको लोभ देखाएको पनि बक्वास लाग्यो । नेताहरुलाई चरम उत्सर्कमा पुगेर गाली गरेको पनि बक्वासै लाग्यो । मेरो वास्तविक बैचारिक रुप के हो त मैले आफैभित्र द्वन्द्व चलाएँ ।
‘कतिपय अवस्थामा हैन जनतानै उस्ता जस्तो तर्क पनि गरियो । भनियो–‘हामी जनतानै उस्ता, यी नेताहरुलाई चुनेर पढाउने को त ? हामी नै हैन ? जनता नै गलत भएपछि नेता कसरी सही हुन्छन् ?’ यी आवेशमा निस्किएका विचारहरु हुन् । ‘यी काम नलाग्ने नेताहरुलाई छान्ने तैँ होस्’ भनेर सबै सर्वसाधारणलाई आरोपित गर्नुको पनि केही तुक छैन जस्तो लाग्छ । तर, नेता बाहेक अर्को पक्ष पनि यो ‘कठोर समय’ निम्त्याउनेमा भागेदार छ जस्तो लाग्छ । यति लामो समयसम्म पनि संबिधान नलेखिनु, राज्य थितिमा नचल्नु वा देशको शैक्षिक तथा भौतिक विकाश नहुनुमा नेता बाहेक अर्को जिम्मेवार पक्ष जनता नै हो जस्तो मलाई पनि लाग्छ । तर, आम जनतालाई एउटै घानमा राखेर हेर्न मिल्दैन । बौद्धिक जमात, सरकारी कर्मचारी वा राजनीतिक दलका भातृ संगठन यसका भागेदार छन् भन्ने लाग्छ मलाई ।
मुख्य रुपमा राजनीतिक दलका भातृ संगठन, विद्यार्थी नेताहरु र ती बुद्धिजिवी जो पार्टीमा आवद्ध छन् तिनबाट नेताहरुलाई कहिल्यै नैतिक दवाव परेन । नेताहरु तिनका छेउमा पुग्दा तिनले नेताहरुको सधैँ तारिफ नै गरे । दुरदर्शिता र गहिरो चेत नभएका जुलुसबाट जन्मिएका धेरै नेताहरुलाई नागरिक भनाउँदो हाम्रो जमातले सधैँ भ्रममा राखेर उनीहरुको प्रसंसा मात्रै गरिरह्यो । सबै भन्दा पीडादायी कुरा त नेताहरु सार्वजनिक कार्यक्रममा जाँदा, राजधानी बाहिर जाँदा तिनलाई तिनका कार्यकर्ता र जनताहरुले गर्ने सत्कार र स्वागतको अद्धितिय संस्कारले विगाऱ्यो ।
भर्खरै पत्रपत्रिकाहरुमा खुब चर्चामा आएको नेपाली कांग्रेसका सभापति सुशिल कोइरालाको तस्विर हेर्नुस् । उनलाई सम्मानका साथ १० किलोको माला पह्यिाइएको छ । के अहिलेको राजनीतिक अवस्थामा ती नेता त्यसरी देखिन लायक छन् ? यो संयोग मात्रै हो, यो लेखको उदाहरणमा सुशील कोइराला परे । पटकपटक संविधान सभा विचलन गरेर देशमा बेतिथिको सासन चलाइरहेका बेलामा प्रचण्ड, बाबुराम, देउवा, माधव नेपाल, झलनाथहरुले उसरी नै २५ किलोको माला लाएर गजक्क परेको तस्विरहरु संचारमा आएका छन् । तिनलाई संविधान नलेखिएको र देशलाई यो अफ्ठ्यारो अवस्थामा पुऱ्याइएको पुरस्कार स्वरुप तिनका भातृ संगठन, कार्यकर्ता, कर्मचारीहरु वा बुद्धिजिवीहरुले ती २५ किलोका माला पहिऱ्याइ दिएका हुन् कि ? यतिखेर नेताहरुलाई माला पहिऱ्याएर सम्मान र स्वागत गर्ने परम्परा आफैमा ‘आइरोनिक’ छ मेरा लागि । एकातिर क्याफे, चिया पसल, रेष्टुरेन्ट, अफिस वा जाँडघरहरुमा बसेर नेताहरुलाई सराप्ने र भोली पल्ट तिनलाई नै १० किलो र २५ किलोको माला पहिऱ्याएर स्वागत गर्ने । उता मेरा मित्र देशको स्थिति फेरिएपछि ४, ५ वर्षपछि ऐतै फिर्ने मनस्थितिमा छन् । कोही त नेपालको संस्कृति र परिवेशको निकै याद आउने र आफ्नो संस्कृतिको जगेर्नामा लाग्ने जस्तो स्वाङ पनि गर्छन् । आफै भित्र यस्तो द्वैध चरित्र बोकेर हिँड्दा नागरिकका रुपमा हामी आफैलाई पनि अफ्ठेरो महसुस हुन्छ कि हुन्न होला ?
गतल अर्थ नलागोस् । देश बाहिर जानु नयाँ जीवनको खोजी र मानवीय सभ्यताको नियमित क्रम पनि हो । मानिस संसारको कुनै पनि कुनामा गएर बसेहुन्छ । विश्व एउटा गाउं जस्तो भएको छ यतिखेर । तर, कुरो आडम्बरको हो । स्वास्नीले मकाइ दिएको मिठो खाना खाएर जिब्रो पड्काउने र अर्काले बनाइ दिएको ठाउंमा बसेर मस्ती गर्ने हाम्रो मौलिक पहिचान हो । हामीले आफै पकाएर खान कहिले सिकौंला ? आफैले राम्रो बनाएर कहिले बसौंला ?
एका देशको कथा †