Tuesday, September 17, 2013

गोले झान्क्री

ढ्याङ ढ्याङ ढ्याङ
ढ्याङ ढ्याङ ढ्याङ
हन मन हन मन हन मन
आज अचानक आफ्नै मन्त्रले काम गरेन
मेरो यो झान्क्री ढ्याङ्ग्रोले किन
कुनै प्रेतलाई भागाएन ?
ढ्याङ ढ्याङ ढ्याङ...
मसानघाटमा बसेर
चिहानको हड्डी खनेर
तन्त्र साधनाले कम्पित म
हन मन हन मन हन मन
सारा शक्तिलाई लठ्याएर
एकै ठाउमा डल्लो पार्थें
झम्टिदै आउने अजङ्गको बाघलाई
भुमरीमा पारेर घुमाउथें

आकाश, पाताल, बायु, अग्नि भाकेर
भुतहरुलाई रगत छदाउथें
ढ्याङ ढ्याङ ढ्याङ...

तर आज किन आफ्नै मात्रले आँफैलाई लागेन ?
ढ्याङ ढ्याङ ढ्याङ...
ढ्याङ्ग्रो ठोक्दा ठोक्दै भनन्न भो
र मैले डिस्को नाचें
मन्त्र जिब्रो मै लरबरायो र चार्बाक भाकेँ ।
लौ मलाई के भयो मैले आफ्नै माटो छोडें ।
के मैले धेरै सस्कार गर्नु अघी सगुन धेरै पिएँ ?
पिए पनि सगुनै सम्झेर र त पिएँ
बोनका नाम मा पिएं, ईश्वरको नाममा पिएँ
मेरो आफ्नै ढ्याङ्ग्रोको नाममा पिएँ ।
उफ !! आज निक्कै लागेछ मलाई
मेरो झाक्री मन्त्रले काम गरेन
ढ्याङ्रो सुरमा बजेन
र मलाई आफ्नै शक्तिले बच्चाएन
लौ मलाई अचानक के भयो ?
हरे, म गोले झाक्री भएं
मेरै ढ्याङ्ग्रो ठोक्दै मनिसहरु मेरै वरिपरि नाच्दै थिए
र म अचानक गोले झान्क्री मरें । 

Wednesday, July 17, 2013

हराएको विरालो


सुसन घरपालुवा जनावरलाई धेरै माया गर्छ । विरालो उसको सबैभन्दा पन पर्ने घरपालुवा जनावर हो । उनी भन्छन्–‘विरालो मेरो मिल्ने साथी हो । विरालोसँग खेल्न रमाइलो हुन्छ ।’
पुरानो साथी माउ विरालोले उनलाई केही नभनी १ वर्षअघि घर छोडेपछि उनी धेरै दुःखी भए । माऊ विरालोले धेरै वच्चा पायो । तर, सबैलाई राख्न नसकिने । उनको बाबा उज्वलले पनि एउटा विरालो मात्रै पाल्न सकिन्छ भनेपछि उनले सबै विरालालाई उत्तिकै माया गरेनन् । त्यसैले नयाँ बच्चाहरुले घर छोड्दै हिंडे । तर, माउ विरालो उनको मिल्ने साथी बन्यो । गाउँघरमा भनाइ छ, १२ वर्षको भएपछि विरालो जंगल पस्छ । अचानक विरालो हरायो । सुसन भन्छन्– ‘बुढो भइसकेको थियो, कतै गएर मर्यो होला ।’
एकदिन विहान सुसन कोठामा बसेर होमवर्क गरिरहेका थिए । बाहिर बरण्डामा म्याउम्याउ आवाज आयो । विरालो कराएको सुनेर उनी एक पटक झस्किए । बुढो विरालो नै फर्केर आएछ भन्ने उनलाई लाग्यो । हैन रहेछ । नयाँ विरालो पो रहेछ । दुःखी सुसनको अनुहारमा अचानक खुशी छायो । विरालो दुब्लो पातलो थियो । खान नपाएर आएको जस्तो देखिन्थ्यो । सुसनले कुँडेमा राखेको दुध खान दिए । एकैछिनमा विरालो उनको खुट्टामा लुटुपुटु गर्न थाल्यो । स्कुल जाने बेलामा आफुसँगै भात खुवाए । उनलाई त्यसदिन स्कुल जाने मन भएन । विरालोलाई सँगै लिएर जान नमिल्ने । छोडेर जाँदा भाग्ला भन्ने डर । तर, विरालो कै कारणले स्कुल जान्न भन्न पनि उनलाई असजिलो लाग्यो । उनकी मम्मी गीताले भन्नुभयो । धेरै विरालोसँग टाँस्सिएर नबस् छिटो स्कुल जा ।
अल्छी गर्दै सुसन स्कुल गए तर उनलाई पढाईमा मनै थिएन । पहिलो कक्षा अंग्रेजीको थियो । सरले अंग्रजीको ‘ओ’ लेख्दा उनलाई विरालाका आँखा जस्ता लाग्थे । ‘क्यु’ लेख्दा त्यही विरालोको पुच्छर । दोस्रो कक्षा नेपालीको थियो जतिखेर उनले आफ्नो कापीमा ठुलो विरालो बनाए । छैटौ कक्षासम्ममा उनको कापीमा माऊ विरालोका ३ वटा बच्चा पनि जन्मिसकेका थिए । त्यसदिन अन्तिम कक्षा भएन । सुसनलाई अरु के चाहियो ? उनी कुद्धै घर आए । ओरिपरि हेरे । उनले विरालो देखेनन् । मम्मीलाई सोधे । भन्नुभयो–‘खै कहाँ मर्यो तेरो साँढे ।’ त्यसरी माया गरेर खान दिँदा पनि नबसेकोमा उनलाई विरालोले झुक्याए जस्तो लाग्यो । स्कुल जाँदा त्यसलाई डोकोले छोपेर गएको भए पनि हुन्थ्यो जस्तो लाग्यो । ‘तर छोपेको विरालो धेरै कराउने थियो र मम्मीले उघारी दिनु हुन्थ्यो ।’
अचम्म भयो । सुसन टिभी हेरेर बसेका थिए । फेरि साँझ उनले म्याउम्याउ आवाज सुने । बरण्डामा उनले विरालो देखे । अब उनलाई पक्का भयो विरालो उनकै घरमा बस्ने भयो । उनले विरालोलाई धेरै मायाले राखे । आफुले खाने कुरा उसलाई पनि बाँढेर खुवाए । यो पनि छोरी विरालो रहेछ । केही महिनामा त विरालोले ३ वटा बच्चा पायो । सुसनलाई अचम्म लाग्यो । उसले कापीमा बनाएको ३ वटा बच्चा त साँच्चैको भयो । सुसनलाई विरालाका साना बच्चा असाध्यै मन पर्ने । हरेक दिन स्कुल जानु अघि उनी बच्चा खेलाउँथे । साँझ आउँदा त विरालोले अर्कै ठाउँमा बच्चा सारिसकेको हुने । सुसनलाई हरेक दिन बच्चा नहेरी नहुने । विरालोले सुरक्षाको लागि ठाउँ सारी रहने । विरालो घरभरीमा गोप्यगोप्य ठाउँ खोजीखोजी बच्चा साथ्र्यो । सुसनलाई कहिलेकाहीँ बच्चा खोज्न सास्ती हुन्थ्यो । यो खेल चलिरहेको थियो । सुसन र उनका बुबा आमाले पनि सुत्केरी विरालोलाई राम्रै खान्की दिइरहेका थिए । एकदिन सुसनको घरमा साँझ भातको साटो रोटी खाने कुरा भएछ । सबैले दुध रोटी खाए । सुसनले विरालोलाई पनि दुध रोटी दिए । भोली पल्ट विरालो घरमा देखिएन । सबैमा खैलाबैला भयो । सुसन दुःखी भए । संका के गरियो भने ३ वटा बच्चालाई दुध खुवाउने विरालो दुध रोटी खाएर सन्तुष्ट भएन । अघाएन । खाना खोज्न कतै गयो । कसैले विष हालिदियो वा त्यस्तै दुर्घटनामा पर्यो । आखिर विरालो फर्केर आएन । सुसनलाई विरालो हराएको चिन्ता एकातिर थियो भने अर्कोतिर ३ वटा बच्चालाई कसरी बचाउने भन्ने । उसले दुधदानी किनेर ल्यायो र गाईको दुध खुवाउन खोज्यो । तर, भर्खर एक हप्ताका ती बच्चा (छाउराछाउरी)ले दुधदानीबाट दुध खान सकेनन् । तिन्लाई मिल्ने दुधदानी पाइएन । सुसन चिन्ताले रुँदै बच्चाका मुख ‘आँ’ गराएर दुध खुवाउँथे । उनका बाबाले पनि उनलाई सघाए । जतिगरे पनि सुसनले ३ वटै वच्चालाई बचाउन सकेनन् । सुसनका बाबा उज्वलका अनुसार सुसन धेरै रोए । २ दिनसम्म खासै खाना खान मानेनन् । कसैकसैले सुसनलाई विरालाको ‘काजक्रिया’ गरे भनेर जिस्क्याए । सुसन झन् धेरै रोए ।
अहिले सुसन सरस्वती ईङलिस स्कुल बेलेपुर, मोरङमा कक्षा ९मा अध्ययन गर्दैछन् । आफ्नो घरमा विरालो नभए पनि काहीँ देखेभने उनी बोकी हाल्छन् । कसैले विरालोलाई खेदाएको कुटेको देखे भने रिसाउँछन् । अहिले उनलाई लाग्छ त्यसदिन विरालोलाई रोटीको साटो भात दिएको भए त्यसरी हराउँदैन थियो कि ।

Tuesday, July 2, 2013

सांस्कृतिक चेतना र नेपालको राजनीति


संकटमा परेको पंक्षी गिद्धको संरक्षणमा सिराहाका एकजना शिक्षक लागि परेका रहेछन् । गिद्धको बासस्थान र आहारा संकटमा छ । त्यसका लागि उनले एउटा उपाय निकालेछन् । मरेका गाईगोरु बटुलेर गिद्धलाई खुवाउने । अभियानमा केही राजनीतिक कार्यकर्ताले रोक लगाए । ती कार्यकर्ताहरुको राष्ट्रियतासँग जोडिएको तर्क बढो ‘बलियो’ थियो । अमेरिकाको राष्ट्रिय पक्षि गिद्ध हो । नेपालको राष्ट्रिय जनावर गाई अमेरिकाको राष्ट्रिय पंक्षी गिद्धलाई खुवाउने ? यो राष्ट्रघाती काम हो । यो खबर सुनेर म स्तब्ध भएँ । हामी युवाहरुको राजनीतिक चेतना कहाँ छ ? राजनीतिक प्रशिक्षण चलाउने हाम्रा नेताहरु आफ्ना कार्यकर्ताहरुलाई के सिकाउँछन् ? यस्ता धेरै राजनीतिक अन्धविश्वास र अज्ञानता जोडिएर हामी यो बेथिति भोग्दैछौँ । रंगकर्म गर्ने म उकुसमुकुस भएर यो लेख लेख्दैछु । गिद्ध, अमेरिका, गाई र राष्टियताको आइरोनी नेपाली राजनीतिक चेतनाको मुटु हो भन्ने मलाई लाग्छ । धेरै हप्तादेखि यो आइरोनी सजिलो र अफ्ठ्यारो अर्थमा म गम्दो छु । एक त तिनलाई अमेरिकाको राष्ट्रिय पंक्षीमा भ्रम छ । तिनले राष्ट्रियतालाई जसरी यो घटनासँग जोडे तिनको बुझाई तहलाई मैले विश्लेषण गर्न नसकेर यहीँ छोडेँ ।

केही दिनअघि बैद्य माओवादीले मजदुरहरुको पक्षमा गरेको भनिएको कथित आन्दोलनका क्रममा एउटा आपत्तिजनक नारा फुके–“आन्दोलन जारी राख्छौं । चाहे देशका सबै कलकारखाना बन्द गर्नु परोस् ।” मिडियाले यसलाई मच्चिएर फुके मानौ यो सुन्दर राजनीतिक मन्त्र हो । तर यो समाचारले म अत्यन्तै दुखी भएँ । मलाई लाग्यो, एउटा सामान्य अबुझ नागरिकले पनि भन्न नहुने कुरा उनीहरुले गरे । माओवादी युद्धमा विध्वंस भएका संरचनाहरु जत्तिकै आपत्तिजनक स्थिति हो यो देशका लागि । हाम्रा पार्टीहरुले गरेको ठुलाखाले राजनीतिक गल्तीहरुमा कहिल्यै कसैले विचार र पुर्नमूल्याङ्कन गर्यो ? मलाई संका छ । सायद त्यसैले हामी पटकपटक असफल भयौं । देशमा चल्तापुर्जा रहेको राजनीतिक पार्टीले देशका विषयमा कसरी सोच्छ र उसको राजनीतिक चेतना कहाँ छ ? त्यो बुझ्ने बलियो आधार हो । भनेपछि, एउटा राजनीतिक अहमका लागि उनीहरु पुरै देशलाई ठप्प पार्न सक्छन् । सबैलाई सखाप पार्न सक्छन् । अदालती कानुनले यसलाई कसरी परिभाषित गर्छ ? के यो अपराध हैन ?

मैले केही दिनअघि यसै पत्रिकामा एकजना मानिएका नेता प्रदीप ज्ञवालीको धार्मीक तथा सामाजिक अन्धविश्वासबाट निम्तिएका केही क्रुर र अमानवीय घटनाहरु माथिको चिन्ता–लेख पढें । केही समयदेखि म शिल्पीमार्फत निरन्तर महिलाहिंसा र अन्यखाले सामाजिक अन्धविश्वासको विरुद्धमा नाटक तयार पारेर देश व्यापी मञ्चनमा हिंडेको र ती घटनाहरुको नजिक बसेर दर्शकहरुसँग बहस गरिरहेको हुनाले उहाँले लेखेका कुराहरु अझै धेरै मेरो चाखको विषय बने ।

प्रदीप दाइ हामीले मानेका नेता हुनु हुन्छ । उहाँले उठाएका बँुदाहरु निक्कै महत्वपुर्ण लागे । तर मेरो ठुलो चिन्ता के हो भने, आफ्नो पक्षमा समाचार नलेखिएकोमा एउटा पत्रकारलाई ज्यानमार्ने हिसाबले कुटपिट गर्ने (खिलनाथ पर्शुराम घटना)राजनीतिक कार्यकर्ता बोक्सी भनेर कुनै महिलालाई जलाउने पुरुषभन्दा कति फरक छ ? तिनका नेता प्रदीप दाइले बोक्सीका आरोपमा मारिएका वा कुटिएका महिलाहरुको पक्षमा लेख्नु र सांस्कृतिक चेतनामाथि प्रश्न उठाउनु मेरो लागि हास्यास्पद हो । मैले त्यतिखेर आफैसँग धेरै प्रश्न गरे, कुनचाहिं बढि अन्धविश्वास हो ? यतिखेर तिनै पर्शुरामलाई अपराधको कठघराबाट मुक्त गराउन उहाँका कार्यकर्ता चन्दा उठाउँदैछन् रे । राजनीतिक पार्टी र तिनका नेताहरुले आफुसँगै कुम्लोमा बोकेर नसकिने अन्धविश्वासले थिचिएर अरुको अन्धविश्वासको आलोचना के अर्थ छ ? तिनै राजनीतिक अन्धविश्वासको संरक्षणमा धेरै अपराधहरु समाजमा घटिरहेका छन् । हुनत आफ्नै घर भित्रको अन्धविश्वास स्वीकार गर्न लाज हुँदो हो । तर, लगभग देशका सबै मार्ग गुडी सक्दा लाग्यो, राजमार्गहरुमा सडक कर उठाउन किन बढेमाका पाखुरा भएका युवाहरु बस्छन् ? गाडीका ड्राइभर र सहयोगीलाई थर्काउँदै ‘चरी’लाई चिनेको छस् भन्छन् । कसले पालेका हुन तिनलाई ? अहिले अधिकांश मेनपावर कम्पनीहरुमा पार्टीका कार्यकर्ताहरुको संरक्षण छ । गुण्डा पाल्ने राजनीतिक दल बढी अन्धविश्वासी कि ती बोक्सी र धामीझांक्री मान्ने गाउँलेहरु ? देशभरी घुमेर र धेरै युवाहरुसँग भेटेर म आफैसँग प्रश्न गर्ने गर्छु, अनेक राजनीतिक आस्थामा हिंडेका हामी युवाहरुको राजनीतिक सोचमा कसरी आमुल परिवर्तन ल्याउन सकिन्छ ? सबैभन्दा डरलाग्दो कुरा एउटाले अर्कोको अस्तित्व स्विकार्दैन । आज नेपाली राजनीतिले सिकाएको ठुलो संस्कार यही हो । अब हामी कुन संस्कारको कुरा गर्दैछौं ?

सांस्कृतिक र सामाजिक रुपमान्तरणका लागि राजनीतिक चेतको महान् प्रभाव रहन्छ । उसैगरी राजनीतिक संस्कारका लागि सांस्कृतिक चेतको उत्तिकै आवश्यकता छ । अतएव मेरो निरिह आत्मा नेपालका राजनीतिक पार्टी, तिनका नेता र कार्यकर्ताहरुका राजनीतिक चेतनालाई बुझेर सनैसनै एक्लै विक्षिप्त हाँसो हाँस्छ । मलाई लाग्छ नेपालका नेताहरु ठुलो राजनीतिक अन्धविश्वास र अज्ञानतामा काम गर्छन् । यसको कारण छ, तिनीहरु राम्रा किताब पढ्दैनन् । राम्रा गीत सुन्दैनन् । राम्रा नाटक र चलचित्र हेर्दैनन् । ग्यालरी वा पुस्तक पसल जाँदैनन् । स्वस्थ खाना खाँदैनन् । व्यायाम गर्दैनन् । यी सबै तत्वको अभावमा तिनका राजनीतिक र साँस्कृतिक अन्धविश्वास विद्यमान् छ । त्यसैले फिनिक्स चराको मिथ चिनबाट आएको हो भन्ने लाग्छ नेपालका कम्युनिष्ट नेताहरुलाई । जबकी यो ग्रिक मिथ हो । राजनीतिमा कस्तो हँुदो रहेछ भने एउटा नेताले बोकेको अन्धविश्वास सारा कार्यकर्तामा सम्प्रेषण हुने । कला र साहित्यमा अन्धविश्वास त्यसरी अडिदैन, बरु भत्किदै जान्छ ।

लगभग एक वर्षअघि नाटकयात्राको क्रममा दाङ पुगेको बेलामा अचानक बन्द भेटियो । सर्बोच्च अदातलले कंग्रेस नेता खुमबहादुर खड्कालाई भ्रष्टाचारी ठहर्याएपछि विरोधमा नेविसंघका कार्यकर्ता सडकमा ओर्लिएका रहेछन् । हामी लज्जित भएर रोकियौं । उनीहरुसँग कुरा गर्ने मन पनि भएन । तिनको राजनीतिक अज्ञानतालाई कसरी चिर्ने ? खुमबहादुर गिरफ्तार हँुदै गर्दा टिभीलाई भन्दै थिए, सर्बोच्च अदालतका दुई विद्धान्हरुले मेरो विषयमा गलत निर्णय गर्नु भयो । गतल निर्णय गर्नेहरुलाई उनले किन विद्धान् भन्नु ? विद्धान् मानिनैसकेपछि निर्णयको पनि पालना गर्नु । एउटा नेताले आफु सरकारमा बस्ता एउटा नियम बनाउँछ र उसैले बाहिर निस्किएपछि भत्काउँछ । ऊ आफैलाई भ्रम छ, उसको राजनीतिक विचार र आास्था के हो ?

हो धार्मीक र संस्कारगत अन्धविश्वासले हामीकहां वर्षौदेखि अन्याय र अत्याचार हावी छ । तर त्यसको सबैभन्दा ठुलो संरक्षण राजनीतिले गरेको छ । अशिक्षित राजनीतिक कार्यकर्ता र नेताहरुको कुरा छोडौं तर तिनै जान्ने कहलिएका र आधुनिक विचार बोल्छौं लेख्छौँ भन्ने नेताहरु प्रति मेरो दुखेसो हो । समाजमा समस्या छ, त्यसको बृत्तान्तको के कुरा भो । (बाबुराम भट्टराई प्रधानमन्त्री रहँदा गरिवको घरको खाना खाइदिए जस्तो । अचेल भट्टराई उसरी नै नेपालीका दुख बुझ्न गरिवका घरमा जान्छन् कि जान्नन् । उफ् † यो राजनीतिक अन्धविश्वास ।) त्यसको विरुद्धमा हामीले कतिकाम गर्यौं यतिखेर त्यो महत्वपुर्ण हो । कामै नगरी हामी दार्शनिक रोधन गर्छौ भने त्यसको नकारात्मक प्रभाव मात्रै पर्छ । जसरी भट्टराईले गरिवको हैसियत बुझ्न खोज्दा आलोचना भोगे ।

एउटा पार्टीले आफ्ना कार्यकर्ताहरुको राजनीतिक वा सांस्कृतिक प्रशिक्षण कसरी गर्छ भन्ने कुरा गहन छ । त्यसले पनि निर्धारण गर्छ त्यस समाजको सामाजिक अन्धविश्वास । ती प्रशिक्षणहरुमा पक्कै अनगिन्ति त्रुटिहरु भएका छन् । उसले जनजाती, क्षेत्रीबाहुन, दलित, हिन्दु, बौद्धमागी, मुस्लिम आदिलाई हेर्ने दृष्टिकोण संकिर्ण छ । संघीयताको नाममा गरिएको स्कुलिङ गलत छ । फेरि पनि नेपाली राजनीतिले आफ्ना कार्यकर्ताहरुलाई अरुको अस्तित्व नस्विकार्ने खालको स्कुलिङ किन दिइरहेछ ?

रह्यो, सांस्कृतिक चेतनाको कुरा । सरकारी स्कुलहरुमा पढाइ स्थिति विजोग छ । भौतिक पुर्वाधारहरु छैनन् । सौचालयहरु छैनन् । डेक्स ब्रेन्च छैनन् । आधुनिक विचार भएका शिक्षक छैनन् । गगन थापाहरु वर्षौंदेखि स्कुलमा गएर राजनीतिक भाषण गर्छन् र अचानक ‘हामीलाई प्रवेश निशेध अनिवार्य छ’ भनेर चर्चा बटुल्छन् । यतिखेर मलाई लाग्छ, विद्यालयमा म गुरु घिमिरे, मदन संग्रौला, विनोद ढकाल  वा हर्कमान तामाङका वाहियात भाषण सुनेर हुर्कियौं । आज पनि यो क्रम निरन्तर छ ।

मौसमी चर्चा राजनीति र चलचित्रका मिल्दाजुल्दा पक्ष हुन तर सामाजिक र सांस्कृतिक रुपमान्तरणका लागि निरन्तरनिरन्तर अभियान महत्वपुर्ण कुरा हो । परिवर्तन सानासाना कणहरु जोडिएर हुने हो । रुवावासी गरेर केही नहुने रहेछ । यस्ता अन्धविश्वासलाई चिर्न लेखक कलाकारहरुले महत्वपुर्ण भुमिका खेल्छन् भन्ने त तपाईहरुलाई महसुस भएको हुनु पर्छ । खासगरी एमाले र माओवादीलाई । तपाईहरुले त बेलाबखत आन्दोलनमा कलालाई प्रयोग गर्नु भएकै हो । कंग्रेस र अन्य पार्टी त यसमा सुन्य छन् भन्ने मलाई लाग्छ । बुझिएका भनिएका पार्टी वा नेताहरुले पनि सरकारी सांस्कृतिक निकायलाई किन बलियो बनाउन सक्नु भएन । किन राजनीतिक नियुक्तिहरुमा तपाईहरुले काम नलाग्ने मानिसहरुलाई थपनाको रुपमा राख्नु भयो ? प्रदीप दाइ संस्कृतिमन्त्री हुँदा लक्ष्मण रायमाझी जस्ता व्यक्ति सांस्कृतिक संस्थानको महाप्रवन्धक बनाइए । अहिले पनि कुनै अर्का रायमाझी छन् । किन र कसरी यस्ता असक्षम र अदक्ष व्यक्तिहरु त्यहाँ पुर्याइन्छन् ? यो त एउटा उदाहरण हो । स्थिति सबै ठाउँमा यस्तै छ, जहाँ राजनीतिक नियुक्ति छ । अहिलेका संस्कृति मन्त्रीको भाषण सुन्ने कुनै बुझेको मान्छे त्यही रुन थाल्छ । राजनीतिमा आन्दोलनले फड्को मारेझै त्यसभित्रको चेतनाले पनि फड्को मार्न सके सामाजिक र सांस्कृतिक कुसंस्कारहरुमा राजनीतिक संरक्षण हँदैन थियो होला । यसले समाज रुपमान्तरणमा सहज बातावरण सिर्जना गर्ने थियो ।

धेरै नेताहरुले पछिल्लो पटक लेखेका महान् लेखहरु प्रति मेरो खेद छ । आफ्नो काममा असफल भएकाहरु वा बदमासी गरेर दण्ड भोग्नु पर्नेहरु पनि महान् लेखद्धारा आचमन गर्दैछन् । अहिले देशलाई साँच्चै काम चाहिएको छ । ती महान् विचारहरु व्यवहारमा टिक्छन् कि टिक्दैनन् त राजनीतिक लेख लेख्ने सबै नेताहरुले आाआफ्ना क्षेत्रमा अजमाएर हेरे कति जाति हुन्थ्यो ? म व्यक्तिगत रुपमा असफल नेताहरुका महान् लेख र समीक्षाहरुबाट आजित भैसकेको छु । अरु पाठकहरुलाई कस्तो लाग्छ कुन्नी ?

Friday, May 24, 2013

दहितान ढेंकी

दहितान घरको ढिकीको मूल भाग सखुवाले बनेको छ । चुक्का खैयरले बनेको छ । घुर्रा ‘सिसुवा’ले बनेको छ । बेलासा गाउँको यही ढिकीले भन्छ, त्यस गाउँको कथा । बेलासा गाउँका सबै महिला दहितान घरको ढिकी कुट्न आउँछन् र आफ्नो दुःख ढिकीसँग कहन्छन् । दहितान घरमुली धनीरामले छोरा पूmलारामको विहे १४ वर्षको उमेरमै गरिदिए । बुहारी दुःखिनीको उमेर १२ वर्षको थियो । १६ वर्षको उमेरसम्ममा दुःखिनीले दुई छोरी एक छोरा पाइन् । दुःखिनीको १३ वर्से कान्छी छोरी चमेली बड्काको छोरा चुलवाको नाति चिन्टुसँग ‘फिलिम’मा जस्तै भागेर गई । त्यही डरले पूmलरामले अर्की छोरी चम्पीको विहे बालाखैमा गरिदिने भयो । सफा मनकी ‘अस्तुनी’ माछा मार्न सिपालु छिन् । उनको माछा मार्ने जाल पनि राम्रो छ । रिखिलाल र कलावतीको माछा मार्ने जाल फाटेको छ । धेरै माछा मार्न सक्तैनन् । त्यसैले अस्तुनीलाई सबैले बोक्सी ठान्छन् । आज दहितान ढिकीमा जांगर छैन । किनकि चम्पी आफ्नै विहेको पिढो आफ्ै कुट्दैछे । दहितान ढिंकीलाई यस्तो लाग्दैछ ऊ पिठो हैन चम्पीको भविश्य कुट््दैछ । उसकी आमा दुःखीनी वा वहिनी चमेली जस्तै नाबालक चम्पा पनि अब केही दिनमा कुनै अपरिचित नाबालक केटोको श्रीमती हुनेछे । कुनै ठूलो थारु परिवारकी दुलही हुनेछे । सायद नाबालकमै गर्भवती पनि हुनेछे । उसले सानै उमेरमा संसारका महानतम दुःखहरुको अनुभव गर्न पाउनेछे । अब उसको जीवन कहाँसम्म पुग्नेछ हामी भन्न सक्दैनौं ।

Saturday, May 18, 2013

कोलकाता कहानी

                                                             
                                                               
                                      
ढाकाकी मेरी पेन्टर मित्र बन्टी दत्तभन्दा पनि सुन्दर ती बंगाली महिला बंगालका शिक्षा मन्त्री ब्रत्य बसुकी श्रीमती रहिछन् । पल्लबी ? ‘हैन उनको नाम पौलबी’–नेपाली नाट्यटोलीको जिम्मा लिएका सुब्रतो दाले हामीलाई सुटुक्क संच्याएका थिए । पौलबीले लुनाको गाला सुम्सुम्याइन् । मायाले चिमोटिन् । र अत्यन्तै प्रेमपूर्वक अंगालो हालिन् । संम्प्रेषणले त्यो माया मसंग पनि आइपुग्यो । उनै महिला भोलीपल्ट साँझ हयात रिजेन्सीद्धारा नाटक निर्देशकहरुको सम्मानमा आयोजित पार्टीमा देखिइन् । उनले फेरि उसरी नै लुनाका गाला सुम्सुम्याइन् । र, व्याकरण नमिलेको अंग्रेजीमा सोधिन्–तिमी पनि कलाकार हौ ? लुनाको जवाफ सुनेपछि उनले भनिन्–‘प्राय नाटक निर्देशकहरुका श्रीमतीहरु श्रीमान्को निर्देशनमा अभिनय गर्छन् । त्यही भएर सोधेकी ।’ उनको नमिलेको अंग्रेजीबाट फेरि मैले यसरी बुझें– ‘प्राय नाटक निर्देशकका श्रीमतीहरु कलाकार छन् ।’ मैले कुरो बुझेर हासेँ । उनी पनि कलाकार हुन् र उनका श्रीमान् ब्रत्य बसु निर्देशक । बसुको निर्देशनमा उनले धेरै नाटकमा अभिनय गरेकी रहिछन् । फेरि उनले त्यही कुरालाई जोड दिएर भनिन् । जब उनले व्यङ्ग्यात्मक हांसो हांसिन् अनि मात्र मैले अघि उनको कुरो नबुझेको रहेछु भन्ने बुझें । ‘हो, सबै श्रीमान्हरु निर्देशक हुन् र श्रीमतीहरु तिनको निर्देशनमा अभिनय गर्ने कलाकार ।’ पौलबीका निर्देशक तथा हालका शिक्षा मन्त्री अर्को पेग ह्वीस्की थप्दै थिए । पौलबीको हात खाली थियो । मैले सेक्सपियरलाई सम्झें । उनले भने–‘संसार रंगमञ्च हो र हामी केवल यसका कलाकार ।’ पौलबीले भनिन्–‘सबै पुरुष निर्देशक र श्रीमतीहरु तिनका निर्देशनमा अभिनय गर्ने कलाकार ।’ पौलबीले झैं ब्रत्यले लुना र मलाई निकै वास्ता गरिरहेका थिए । रमरम मातेका उनले मलाई तानेर एक प्याग थप्न भने । नेपाली बाणिज्य दूत चन्द्र घिमिरे दाइ नेपाली टोपीमा छुट्टै टलक्क हुनुहुन्थ्यो साथमा थिए इटालीका बाणिज्य दूत । रतम थियाम पार्टीमा आएनन् । हिन्दी र अंग्रेजी पनि नआउने बंगलादेशका निर्देशक अरिफ हैदरसंग गज्जबको भलाकुसारी भयो । खै कसरी भयो तर इटालीको नाटकको खुबै आलोचना गरियो । एक घण्टा ५ मिनेट लामो भनिएको नाटक ४५ मिनेटमै सकियो । भाषा बुझ्ने कुरै भएन । एकनासे पट्यारलाग्दो नाटकको गतिमा केही होला भन्दाभन्दै सकियो । भोलीपल्ट हैदरकै नाटक थियो ‘सपोथ’ । बंगलादेश शिल्पकला एकेडेमीको प्रस्तुति । २० मिनेटजति हेरेपछि म हलबाट बाहिरिएं । सर्बनामको नाटक छोडेर तिनको नाटक किन हेर्नु जस्तो लाग्यो । अति मेलोड्रामाटिक अनि खुट्याउनै नसकिने ‘भेग’ चरित्रहरु । कि कालो कि सेतो । कलाकारहरु कि रुन्छन् कि चिच्याउंछन् । भोलीपल्ट तिनले प्रतिक्रिया माग्लान् भनेर उनीको नजिकै परिन । अर्को सांझ फेरि पार्टीमा भेट्टिए उनी । बडो कुननितिक उत्तर दिएर मख्ख पारें । यो धर्मसंकट हिजोआज मलाई निकै छ ।

रतम थियामको निर्देशनमा कोरस रिपोर्टरी थिएटरको नाटक निकै शक्तिशाली लाग्यो । वि सं. २०५७ श्रावण ३० गते थियामकै निर्देशनमा कोरसको नाटक चक्रव्युह काठमाडौंमा हेर्ने मौका मिलेको थियो । करिव १३ वर्षपछि उनको नाटक हेर्न पाएँ । ईब्सनको यो अन्तिम र दार्शनिक किसिमको नाटक ‘ह्वेन वि डेड अवेकन’ लाई अति भव्य दृश्यमा रुपान्तरित गरेर थियामले रंगमञ्चमा चमत्कार नै गरेका छन् । चक्रव्युह र ‘....अवेकन’मा थियामको सिर्जना १३ वर्ष जत्तिनै फरक पाएं । मेरो बुझाईको तहमा पनि पहिलेभन्दा अहिले फरक पऱ्यो होला । सबैजना श्रद्धाले उनको खुट्टा छुन गए । मलाई भने अफ्ठेरो लाग्यो, नमस्ते मात्रै गरें ।
ब्रत्याजन थिएटर कोलकाताद्धारा आयोजित दोस्रो अन्तर्राष्ट्रिय नाट्य महोत्सवमा नेपालको तर्फबाट मजिपालाखे सहभागी थियो । शिल्पी थिएटरको तर्फबाट हामी २० जना महोत्सवमा सहभागी भएका थियौं । अप्रिल १८ देखि २४ सम्म चलेको उक्त महोत्सवमा ४ वटा देशका १० वटा नाट्य समूहहरु सहभागी थिए । महोत्सव आयोजना स्थल ‘स्टार थिएटर’ भारतीय रंगमञ्चका लागि ऐतिहासिक ठाउं रहेछ । दक्षिण कोलकत्ताको पुरानो केन्द्र हात्तीबगानमा अवस्थित यो थिएटरको इतिहास ३ सय वर्ष पुरानो रहेछ । बंगाली थिएटरकी एक प्रसिद्ध कलाकार विनोदिनी दासी जसलाई ‘नटी विनोदिनी’ भनेर पनि चिनिन्छ, उनले धेरै नाटकहरुमा अभिनय गरेको थिएटर रहेछ यो । विनोदिनी दास आत्मकथा लेख्ने दक्षिण एसियाकै पहिली कलाकार रहिछन् । उनको आत्मकथामाथि धेरै नाटक र चलचित्रहरु बनेका छन् । तिनको ठूलो स्केच स्टार थिएटर अगाडि राखिएको थियो । तर, आधुनिक रंगमञ्चका व्याख्याकर्ताहरुले ‘नटी विनोदिनी’को नाम र योगदान उल्लेख नगरेकोमा धेरै बंगाली कलाकारहरु रुष्ट रहेछन् । बेश्यालयमा जन्मिएकी र १२ वर्षदेखि अभिनय सुरु गरेर २३ वर्षको उमेरसम्ममा करिव ८० वटा नाटकमा अभिनय गरेकी नाट्यप्रतिभालाई बंगाली थिएटरले एउटी आदर्शनारीको रुपमा लिदो रहेछ ।
कला संस्था र कलाकर्मीहरुबीचको खटपटी जहां पनि उस्तै रहेछ । कोलकत्ताका अर्का सिर्जनशील निर्देशक प्रोविर गुहालाई महोत्सवले निम्तो नपठाएकोमा रुष्ट थिए उनी । हामीले गरेको निम्तोलाई आधिकारिक नमानेर उनी त्यहां गएनन् । केही वर्षअघि आरोहण गुरुकुलमा उनी केही पटक रङ्गमञ्च तालिमका लागि आएका थिए । शारीरिक रंगमञ्चमा ग्रोटोवस्कीको पाइला पछ्याउंदै काम गर्ने यी निर्देशकलाई भेट्न हामी आफैं एकघण्टा लामो यात्रा गरेर उनको बासस्थान मध्यमग्राममै पुग्यौं । हाम्रो जम्बो टोली देखेर उनी खुसी भए । नयां नाटक ‘एनोदर रेम्बो’को अभ्यासमा रहेछन् । उनले नाटकका केही दृश्य हेर्न आग्रह गरे । शारीरिक चाल र शरीरिक गतिबाटै दृश्य निर्माण गर्न माहिर यिनको यो नाटक पुराना भन्दा उत्कृष्ट र परिमार्जित लाग्यो । रतम थियाम र प्रोविर गुहाका पहिला र अहिलेका नाटक हेर्दा लाग्यो, एउटा निर्देशकको नियमित कामको सफलता भनेकै यहि हो–‘उसले समयसंगै आफूलाई कति परिवर्तन गरेर देखाउन सक्छ ।’ ३० वर्षअघि कै देउराली अहिले पनि हामी उसरी नै रुन्छौं भने हामीले सिर्जना मार्फत समयलाई कहांसम्म पुऱ्याउंछौं ? पत्रकार साथी भाषा शर्माले थियामको नाटक बुझिन भनिन्–‘एकदिन तिनले बुझ्नेछिन् र त्यतिखेर रंगमञ्चले अर्को एउटा सफलता पाउनेछ ।’ नाटक नबुझ्ने र बुझ्ने, साहित्य बुझ्ने र नबुझ्ने एउटा प्रक्रिया रहेछ । यो चलिरहन्छ । र, एउटा बुझिने समाज बन्छ ।
नेपाली बाणिज्यदूतावासले हामीलाई आयोजकसम्म जोड्न सहयोग गऱ्यो । बाणिज्य दुतावासका प्रतिनिधिहरु र केही प्रवासी नेपालीहरु नाटक हेर्न आउनु भयो । धेरै मायाले हामीलाई हेर्नु भयो । नेपाली भाषीहरुका लागि अर्को प्रदर्शन गर्न पाए हुन्थ्यो भन्ने रहेछ । समयको तालमेल मिलेनछ । केही दाइहरु ट्रेन स्टेसनसम्मै छोड्न आएर दु:खी हुनु भयो । नेपाली बाणिज्य दूतावास गयौं । आंप लटरम्म फलेका । चन्द्रदाइले कलाकारहरुलाई सांधेको आप खुवाउनु भयो । पुरा ४ दिन हामी २० जनाको टोली कोलकता घुम्नमा व्यस्त रह्यौं । साथीहरुले नाटक कम हेरे, घुमघाम ज्यादा गरे । त्यो कुरा अलिक चिन्ताजनक थियो । शिक्षा मन्त्री आफैं महोत्सवको आयोजक भएकाले होला, स्रोत गजबले जुटाएका रहेछन् । व्यवस्थापन निकै सबल देखिन्थ्यो । सुब्रतो र प्रान्तिकले हाम्रो टोलीलाई निक्कै सहज तरिकाले ४ दिनसम्म त्यहां राखे । घुमघामको एउटा रोचक कुरा थपि हालौं । ३ जना मध्ये एकजना चालकको नाम थियो बापी । बापीले हामी बसेको गाडी अचानक अर्कै बाटोतिर गुडायो । हामी कालीघाटबाट बिर्ला मन्दिरतिर जानु पर्ने थियो । तर, एउटा गल्लीबाट निकै भित्र छिरेपछि निकै सुरक्षा भएको घर अगाडि उसले गाडी रोक्यो । ऊ गाडीबाट ओर्लियो र मेरो छेउमा आएर छानो हालिएको एउटा सानो भूईंतले घर देखाउंदै भन्यो–‘यही हो ममता बेनर्जीको घर ।’ हामी सबै चकित पऱ्यौं । अचानक यो ? ममताजीका कामका अनेकौं किस्सा त नेपालमै पढेकै हो । वापीले हामीलाई उनको घर पनि देखायो । भन्यो–‘राती बस्न उनी यही सानो घरमा आउंछिन् ।’ ट्याक्स बृद्धिका कारणले विवादमा परेकी ममताले कोलकतामा ब्याण्डनै गरेकी रहिछन् । यतिखेर कोलकाता निकै सफा र सुन्दर देखिन्छ । तर कालीमन्दिरमा पण्डाहरुले दिने दुख, मान्छेले मान्छेलाई तान्ने हाते रिक्सा, सडक बालबालिका र सडकमा सुत्ने मानिसहरुको संख्या उस्तै रहेछ । कोलकाता व्यापारिक र आर्थिक हिसाबले जति जुलिंदैछ तहां गरिब मान्छेका दु:खका चुली पनि उत्तिकै छन् ।
कलाकार लुनिभा तुलाधरले धेरै आफन्तहरुको सामान किनेर ल्याइदिने जिम्मा लिएकी रहिछन् । साडीदेखि बाइकको लाइटसम्म किन्न भ्याइन उनले ।
कलाकार कमलमणि नेपाल र घनश्याम जोशीले त आफ्नो नयां चलचित्र ‘अन्तराल’को प्रोमोसन तस्विर पनि खिच्न भ्याए । ट्रेनमा उनीहरुको ‘अन्तराल’ पोजहरु हेर्न लायकका थिए ।
आदरणीय सत्यमोहन जोशीले लेख्नु भएको नाटक ‘मजिपालाखे’ उहांलाई देखाउनै नपाई उता मञ्चन गरेर आइयो । अब यता देखाउने तारतम्यमा हामी छौं । कोलकताको प्रिमियरले सबैलाई यता मञ्चन गर्ने उत्साह दिएको छ ।