Wednesday, April 15, 2015

नयाँ नायकको खोजीमा

आन्द्रेया– (ढोकामा उभिएर) नायक जन्माउन नसक्ने राष्ट्र दयनीय हुँदोरहेछ ।
ग्यालिलियो– त्यसो होइन आन्द्रेया, नायकको खाँचो भएको राष्ट्र दयनीय बन्दोरहेछ ।

संसारमा जति पनि नायक हामीले पाएका छौँ, तिनको जन्म बढो कठिनसँग भएको छ । त्यसरी नै अनेकौँ त्रासदी, अन्धविश्वास र धार्मिक जडबीच जन्मिएका महान् वैज्ञानिक,विचारक, सत्यवादी नायक हुन्– ग्यालिलियो ग्यालिलेइ । यिनको जीवनी पढ्दा थाहा लाग्छ, समाज सधैँ नयाँ नायकको आगमनका लागि आतुर छ । तर, त्यही समाजले नायकको जन्म हुनुअघि बारम्बार अवैधानिक गर्भपतन गरिरहेको हुन्छ । त्यसैले देशमा नायक जन्मिन समय लाग्छ । हामी पनि यतिखेर नयाँ नायकको प्रतीक्षामा छौँ ।
ग्यालिलियोको जीवनीमा आधारित ब्रेटोल्ड ब्रेख्तको नाटक हो– ग्यालिलियो । यसको नेपाली अनुवाद पृथ्वी घुमिरहेको छ । बजारमा आएको छ । अनुवादक हुन्– होमर श्रेष्ठ । संसार प्रसिद्ध यस नाटकको नेपाली अनुवाद पढिसकेपछि मलाई लाग्यो, यो कृतिको बिक्री अत्यधिक हुनुपथ्र्यो । यसका केही कारण छन् ।
खंगोलशास्त्रका सम्बन्धमा नयाँ बिचार दिने दार्शनिक गिओर्दानो बु्रनो जसले अरस्तुका सिद्धान्तमाथि प्रश्नचिह््न उठाएका थिए । ब्रुनोलाई ६ बर्षसम्म बन्दी बनाइयो । आफ्नोे सिद्धान्त र विचार फिर्ता नलिएपछि बाइबलविरोधी अनैतिक विद्रोहीको अभियोग लगाएर जिउँदै जलाइयो । एउटा नयाँ विचारलाई तत्कालीन रोमन क्याथोलिकहरूले त्यति क्रुर सजायँ दिएको समाजमा अर्को एउटा विचारक ग्यालिलियो (सन् १५६३–१६४२) उदाइरहेका थिए । ग्यालिलियोको जन्म इटालीको पिसा भन्ने सहरमा भएको थियो । तत्कालीन क्याथोलिकहरू बाइबलभन्दा पर्तिर गएर सोच्नु ईश्वर र जिससको अपमान ठान्थे । र, रोमन क्याथोलिक चर्चको पृथ्वी अटल छ अर्थात् सूर्यले पृथ्वीको परिक्रमा गर्छ भन्ने धार्मिक विश्वास तोडेर वैज्ञानिक आधारका साथ सूर्यलाई फन्को मार्दै पृथ्वी घुमिरहेको छ भन्ने तर्क प्रस्तुत गरिरहेका ग्यालिलियोले आफ्नो नवीन विचारकै कारण धेरै धम्की र यातना खेप्नु प¥यो । यिनै महान् नायकबारे केन्द्रीय ब्रेख्तको नाटक ग्यालिलियोले सधैँ नयाँ विचार र युगको आह्वान गरेको छ ।
नाटकमा एउटा प्रसङ्ग छ । ग्यालिलियोले शक्तिशाली दूरबिन बनाउँछन् र दरबारका उच्चपदका कारिन्दा तथा अन्य क्याथोलिक दार्शनिकलाई दूरबिनबाट हेर्न आग्रह गर्छन् । जुन दूरबिनबाट आकाशका हजारौँ तारा नजिकै देखिन्छन् । तर, पुरानो सोचाइ र धर्मको जडका कारण तिनीहरूले दूरबिनबाट हेर्न मान्दैनन् । बरु दूरबिनबाट हेर्दैनहेरी ग्यालिलियोको भ्रमपूर्ण साधन भनेर आरोप लगाउँछन् । ती क्याथोलिकहरूले दूरबिनबाट नहेर्नु नाटकमा ठूलो प्रतीक हो । संसारमा अन्य धेरै मानिस नयाँ चेतना, नयाँ धारणा, नयाँ दृष्टिकोण र विज्ञानरूपी दूरबिनलाई क्याथोलिहरूले जसरी लत्याइरहेका छन् भन्ने अर्थ लाग्छ । नाटकमा अन्य धेरै यस्ता सान्दर्भिक विचार छन्, जुन हाम्रो जीवन र समाजसँग ठ्याक्यै मेल खान्छ । नेपालको वर्तमान परिस्थितिसँग पनि ठ्याक्कै मिल्दो लाग्छ ।
‘ग्यालिलियो’ एपिक नाटक हो । जसलाई नेपालीमा काव्य–नाटक भनेर चलाइएको छ । चलनचल्तीमा ब्रेख्तियन शैली पनि भनिन्छ । एपिक नाटकका केही विशेषता छन् । विभाजित दृश्य, गीतको प्रयोग, कवितात्मक संवाद, हास्यव्यङ्ग्यको मिश्रण आदि । ग्यालिलियो नाटकमा १४ वटा दृश्य छन् । नाटकमा हरेक दृश्यको सुरुवात र अन्त्य गीतबाट भएको छ । हरेक दृश्यका घटनाक्रम यथार्थपरक भए पनि हरेक चरित्रले बोल्ने संवाद दार्शनिक र लयदार छन् । र, एक पात्रले अर्को पात्रलाई सिधै नभई व्यङ्ग्यात्मक रूपमा छेडखानी गर्ने र चित्तबुझ्नेगरी हाँस्ने परिस्थिति र संवाद प्रशस्त छन् ।
ग्यायालियो जर्मन भाषामा लेखिएको नाटक हो । ब्रेख्तले यसलाई तीन पटकसम्म पुनःलेखन गरेका रहेछन् । पहिलोपटक डेनमार्कमा, दोस्रोपटक अमेरिका र तेस्रोपटक बर्लिनमा लेखिएका फरक–फरक संस्करणका विशेष अर्थलाई होमर श्रेष्ठले आफ्नोे अनुवादको भूमिकामा खुलाएका छन् । होमरको अनुवादमा धेरै कुरा छन् । १८७ पृष्ठ मोटो कृतिमा होमरले लगभग आधा कृतिलाई इतिहास र विश्लेषणमा खर्चिएका छन् । त्यसैले यस कृतिको पहिलो लोभलाग्दो पक्ष यही हो । भूमिकाका लागि होमरले धेरै दुःख गरेका छन् । तत्कालीन रोमन क्याथोलिक समाज, दार्शनिक ग्यालिलियो र तत्कालीन समय,ब्रेख्त र इपिक थिएटर,नाटक ग्यालिलियो र यसको मञ्चनदेखि नेपाली समाजमा यसको सान्दर्भिकतासम्म प्रस्तुत उक्त भूमिका नेपाली रङ्गमञ्चका विद्यार्थीका लागि उपयोगी छ । मैले पहिलोपटक ०६० मा महेश दत्तले कुन भाषाबाट अनुवाद गरे भन्ने आफ्नोे अनूदित कृतिमा खुलाएका छैनन् । दोस्रोपटक लग्टनको अंग्रेजी अनुवाद गरेका रहेछन् । जर्मन भाषाका ज्ञाता भएकाले पनि उनका लागि सम्भावना धेरै रहेछ । होमरको नेपाली अनुवाद ज्यादै सरल, चुस्त र मीठो लाग्छ । एउटा कृति पढ्दा यति धेरै सूचना र ज्ञान पाएका कमै कृति छन्,मेरालागि । साहित्य पढ्ने अन्य पाठक जो नयाँ युग मनपराउँछन्, तिनले पनि पढ्नैपर्ने कृति हो यो । विश्वविद्यालयको पाठ्यक्रममा पनि यो नाटक छ । नाटकमा रहेका गीतको नेपाली अनुवादमा भने होमरले लयलाई भन्दा अर्थलाई बढी जोड दिएका छन् । गीतको लय र छन्द भने भताभुङ्ग भएको छ ।
गहिराइ तातो–तातो, उचाइ चिसो–चिसो छ ।
टोल–टोलमा हल्लीखल्ली, दरबार सुनसान छ ।

नयाँ नायकको खोजीमा

आन्द्रेया– (ढोकामा उभिएर) नायक जन्माउन नसक्ने राष्ट्र दयनीय हुँदोरहेछ ।
ग्यालिलियो– त्यसो होइन आन्द्रेया, नायकको खाँचो भएको राष्ट्र दयनीय बन्दोरहेछ ।

संसारमा जति पनि नायक हामीले पाएका छौँ, तिनको जन्म बढो कठिनसँग भएको छ । त्यसरी नै अनेकौँ त्रासदी, अन्धविश्वास र धार्मिक जडबीच जन्मिएका महान् वैज्ञानिक,विचारक, सत्यवादी नायक हुन्– ग्यालिलियो ग्यालिलेइ । यिनको जीवनी पढ्दा थाहा लाग्छ, समाज सधैँ नयाँ नायकको आगमनका लागि आतुर छ । तर, त्यही समाजले नायकको जन्म हुनुअघि बारम्बार अवैधानिक गर्भपतन गरिरहेको हुन्छ । त्यसैले देशमा नायक जन्मिन समय लाग्छ । हामी पनि यतिखेर नयाँ नायकको प्रतीक्षामा छौँ ।
ग्यालिलियोको जीवनीमा आधारित ब्रेटोल्ड ब्रेख्तको नाटक हो– ग्यालिलियो । यसको नेपाली अनुवाद पृथ्वी घुमिरहेको छ । बजारमा आएको छ । अनुवादक हुन्– होमर श्रेष्ठ । संसार प्रसिद्ध यस नाटकको नेपाली अनुवाद पढिसकेपछि मलाई लाग्यो, यो कृतिको बिक्री अत्यधिक हुनुपथ्र्यो । यसका केही कारण छन् ।
खंगोलशास्त्रका सम्बन्धमा नयाँ बिचार दिने दार्शनिक गिओर्दानो बु्रनो जसले अरस्तुका सिद्धान्तमाथि प्रश्नचिह््न उठाएका थिए । ब्रुनोलाई ६ बर्षसम्म बन्दी बनाइयो । आफ्नोे सिद्धान्त र विचार फिर्ता नलिएपछि बाइबलविरोधी अनैतिक विद्रोहीको अभियोग लगाएर जिउँदै जलाइयो । एउटा नयाँ विचारलाई तत्कालीन रोमन क्याथोलिकहरूले त्यति क्रुर सजायँ दिएको समाजमा अर्को एउटा विचारक ग्यालिलियो (सन् १५६३–१६४२) उदाइरहेका थिए । ग्यालिलियोको जन्म इटालीको पिसा भन्ने सहरमा भएको थियो । तत्कालीन क्याथोलिकहरू बाइबलभन्दा पर्तिर गएर सोच्नु ईश्वर र जिससको अपमान ठान्थे । र, रोमन क्याथोलिक चर्चको पृथ्वी अटल छ अर्थात् सूर्यले पृथ्वीको परिक्रमा गर्छ भन्ने धार्मिक विश्वास तोडेर वैज्ञानिक आधारका साथ सूर्यलाई फन्को मार्दै पृथ्वी घुमिरहेको छ भन्ने तर्क प्रस्तुत गरिरहेका ग्यालिलियोले आफ्नो नवीन विचारकै कारण धेरै धम्की र यातना खेप्नु प¥यो । यिनै महान् नायकबारे केन्द्रीय ब्रेख्तको नाटक ग्यालिलियोले सधैँ नयाँ विचार र युगको आह्वान गरेको छ ।
नाटकमा एउटा प्रसङ्ग छ । ग्यालिलियोले शक्तिशाली दूरबिन बनाउँछन् र दरबारका उच्चपदका कारिन्दा तथा अन्य क्याथोलिक दार्शनिकलाई दूरबिनबाट हेर्न आग्रह गर्छन् । जुन दूरबिनबाट आकाशका हजारौँ तारा नजिकै देखिन्छन् । तर, पुरानो सोचाइ र धर्मको जडका कारण तिनीहरूले दूरबिनबाट हेर्न मान्दैनन् । बरु दूरबिनबाट हेर्दैनहेरी ग्यालिलियोको भ्रमपूर्ण साधन भनेर आरोप लगाउँछन् । ती क्याथोलिकहरूले दूरबिनबाट नहेर्नु नाटकमा ठूलो प्रतीक हो । संसारमा अन्य धेरै मानिस नयाँ चेतना, नयाँ धारणा, नयाँ दृष्टिकोण र विज्ञानरूपी दूरबिनलाई क्याथोलिहरूले जसरी लत्याइरहेका छन् भन्ने अर्थ लाग्छ । नाटकमा अन्य धेरै यस्ता सान्दर्भिक विचार छन्, जुन हाम्रो जीवन र समाजसँग ठ्याक्यै मेल खान्छ । नेपालको वर्तमान परिस्थितिसँग पनि ठ्याक्कै मिल्दो लाग्छ ।
‘ग्यालिलियो’ एपिक नाटक हो । जसलाई नेपालीमा काव्य–नाटक भनेर चलाइएको छ । चलनचल्तीमा ब्रेख्तियन शैली पनि भनिन्छ । एपिक नाटकका केही विशेषता छन् । विभाजित दृश्य, गीतको प्रयोग, कवितात्मक संवाद, हास्यव्यङ्ग्यको मिश्रण आदि । ग्यालिलियो नाटकमा १४ वटा दृश्य छन् । नाटकमा हरेक दृश्यको सुरुवात र अन्त्य गीतबाट भएको छ । हरेक दृश्यका घटनाक्रम यथार्थपरक भए पनि हरेक चरित्रले बोल्ने संवाद दार्शनिक र लयदार छन् । र, एक पात्रले अर्को पात्रलाई सिधै नभई व्यङ्ग्यात्मक रूपमा छेडखानी गर्ने र चित्तबुझ्नेगरी हाँस्ने परिस्थिति र संवाद प्रशस्त छन् ।
ग्यायालियो जर्मन भाषामा लेखिएको नाटक हो । ब्रेख्तले यसलाई तीन पटकसम्म पुनःलेखन गरेका रहेछन् । पहिलोपटक डेनमार्कमा, दोस्रोपटक अमेरिका र तेस्रोपटक बर्लिनमा लेखिएका फरक–फरक संस्करणका विशेष अर्थलाई होमर श्रेष्ठले आफ्नोे अनुवादको भूमिकामा खुलाएका छन् । होमरको अनुवादमा धेरै कुरा छन् । १८७ पृष्ठ मोटो कृतिमा होमरले लगभग आधा कृतिलाई इतिहास र विश्लेषणमा खर्चिएका छन् । त्यसैले यस कृतिको पहिलो लोभलाग्दो पक्ष यही हो । भूमिकाका लागि होमरले धेरै दुःख गरेका छन् । तत्कालीन रोमन क्याथोलिक समाज, दार्शनिक ग्यालिलियो र तत्कालीन समय,ब्रेख्त र इपिक थिएटर,नाटक ग्यालिलियो र यसको मञ्चनदेखि नेपाली समाजमा यसको सान्दर्भिकतासम्म प्रस्तुत उक्त भूमिका नेपाली रङ्गमञ्चका विद्यार्थीका लागि उपयोगी छ । मैले पहिलोपटक ०६० मा महेश दत्तले कुन भाषाबाट अनुवाद गरे भन्ने आफ्नोे अनूदित कृतिमा खुलाएका छैनन् । दोस्रोपटक लग्टनको अंग्रेजी अनुवाद गरेका रहेछन् । जर्मन भाषाका ज्ञाता भएकाले पनि उनका लागि सम्भावना धेरै रहेछ । होमरको नेपाली अनुवाद ज्यादै सरल, चुस्त र मीठो लाग्छ । एउटा कृति पढ्दा यति धेरै सूचना र ज्ञान पाएका कमै कृति छन्,मेरालागि । साहित्य पढ्ने अन्य पाठक जो नयाँ युग मनपराउँछन्, तिनले पनि पढ्नैपर्ने कृति हो यो । विश्वविद्यालयको पाठ्यक्रममा पनि यो नाटक छ । नाटकमा रहेका गीतको नेपाली अनुवादमा भने होमरले लयलाई भन्दा अर्थलाई बढी जोड दिएका छन् । गीतको लय र छन्द भने भताभुङ्ग भएको छ ।
गहिराइ तातो–तातो, उचाइ चिसो–चिसो छ ।
टोल–टोलमा हल्लीखल्ली, दरबार सुनसान छ ।