सन् २००८ मा उडिसाका केही फरक खाले मानिसहरुसँग कोलकातामा भेट भयो । ४ दिनको बसाइमा उनीहरुले शिल्पी टोलीलाई यसरी परेसान गरे, हाम्रा साथीहरु उनीहरुलाई देख्ने वित्तिक्कै अर्कोतिर भाग्न थाले । एउटा अन्तराष्र्टि्र्य नाटक महोत्सवमा भेला भएका हामी प्राय भेट्टिइरहने भयौँ । दिनभरि त अनेक जुक्तीले हामी तर्कियौँ तर बास बस्ने बेलामा कहाँ जाने ? सहभागीहरुलाई धेरै बिस्तरा भएको एउटै कोठामा सुत्ने व्यवस्था रहेछ । स्थिति यस्तो भयो । कोठामा उनीहरु निदाइसकेपछि जाने र निद्रा खुलेपनि अबेरसम्म निदाएको बहाना गर्न थाल्यौँ ।
परेशानीको कुरो थियो ‘क्लाइमेट चेन्ज र क्लोवल वार्मिङ्ग’ । त्यसबखत मैले फिटिक्कै चासो नदिएको विषय थियो यो । पृथ्वीको तापक्रम दिनहुँ कसरी बढिरहेको छ भन्ने विषयमा जोकोहीलाई भेट्ने वित्तिकै उनीहरु भाषण दिन थाल्थे । मानिसहरु अहिल्यै सजग नहुने हो भने पृथ्वी केही हजार वर्षमा ध्वस्त हुनेछ र प्राणीहरु बस्न लायकको हुदैन भनेर पनि तर्साउँथे । जिन्दगीका आफ्नै टेन्सनले पिरोलीरहेको बेलामा सिंगै पृथ्वीको टेन्सन कस्ले लेओस् । हामीलाई रिस उठिरहेको थियो, सारा पृथ्वीको ठेक्का यिनीहरुले लिनु परेको ?
गाँस, बास र कपास सम्बन्धी तिनका अनेकौ नियम थिए । यो पृथ्वीलाई दिर्घ जीवन दिनका लागि उनीहरुले बनाएका नियम र खबरदारी सुन्दा लाग्थ्यो यिनीहरु कि त कुनै आइएनजीओ को पैसा पचाइरहेका छन् कि त यिनको मगज बिग्रिएको छ । उनीहरुको हर्कतले हाम्रो टोलीमा यस्तो प्रभाव पर्यो, ‘क्लाइमेट चेन्ज’को बहस संसारकै वाहियात कुरो हो । तर सन् २००९ मा कोपनहेगनमा आयोजित क्लाइमेट चेन्ज सम्बन्धी सम्मेलनमा अचानक साथीहरुको लहैलहैमा लागेर ‘बि भेजिटेरियन एण्ड सेभ द वल्र्ड’ लेखेको प्लेकार्ड बोक्न पुगेको ममा विस्तारै ती उडिया मानिसहरुको सम्झना हुन थाल्यो । आफ्नै जिन्दगीको टुड्गो नभएको म बबुरो अचानक सिंगो पृथ्वीको चिन्ता गर्ने भएँ ।
नचाहँदा नचाहँदै सुनेका धेरै कुराहरु मध्ये एउटा कुरा पछिसम्मै दिमागमा गढेर बस्यो । उनीहरुले भनेका थिए –‘हामी किसानहरु हाम्रा गाउँ नजिकैका सानासाना पहाडहरुको रक्षाको लागि सरकारसँग मुद्धा लडिरहेका छौँ । पटकपटक जितेर पनि हामीले हारेका छौँ ।’ ठुला खाले कम्पनीले खनिजका लागि ती उर्वर थुम्काहरु ध्वस्त गर्छन् । र ती पहाडबाट गाउँसम्म आउने पानीका मुहान र पहाडलाई ढाक्ने काला जंगलहरु पनि ध्वस्त हुन्छन् ।
यसपटक संयोगले अर्को अन्तर्राष्ट्र्यि नाटक महोत्सवमा भाग दिन उडिसा पुगियो ।
भयो के भने लामो यात्रापछि राउकेला पुग्दा रातको ९ बजिसकेको थियो । आयोजकहरुले हामीलाई स्टेसनबाट सिधै होलटमा पुर्याए । थकित ज्यान खानपिन पछि भसुक्कै निदायो । कुमार नगरकोटी मेरा रुममेट थिए । विहान उठ्ने वित्तिकै झ्यालको पर्दा उघार्दै नगरकोटीले जब आफ्नो लोकप्रिय ब्राण्ड खुक्स सल्काउन थाले म अत्ताल्लिँदै उठेँ । सिंगै पहाड झ्याल अगाडि खडा छ । मानौँ हामी नेपालीको सम्मानको खातिर आयोजकले आतभरिमा उत्तरबाट पहाड सारेर टक्क राखेका छन् होटलको आडमा । मेरो यो भ्रमलाई एकछिन किस्सा बनाएर सबै साथीहरुलाई पहाड देखाएँ । सबै अचम्ममा परे । विहानै पहाड चढ्ने योजना भयो । माथिसम्म जाने व्यवस्थित सिंडी रहेछन् । पहाडको टुप्पामा महादेवको मन्दिर । पहाडको वरिपरि गरिव किसान र मजदुरको बस्ति रहेछ । भैँसी सबैका घरमा देखियो । त्यसबाहेक सबेरै साइकलामा अनेकौ सामान राखेर सानोखाले व्यापारमा निस्कने लोग्नेमानिसहरुको ताँति पनि भेटियो ।
सोह्र जनाको शिल्पी टोली कोमा नाटक लिएर त्यहाँ पुगेका थियौँ । उडिसाको त्यही भुभागतिर पुगिएछ जहाँबाट ती किसानहरु २००८ मा पहाड बचाउ अभियानमा प्रोपोगाण्डा नाटक लिएर कोलकाता आएका थिए ।
राउकेला, उडिसा राज्यको उत्तरी सिमामा अवस्थित सहर रहेछ । अरुन्धती रोयको ‘वाकिड विद द कमरेड्स’ पढ्दै गर्दा ठ्याक्कै यो यात्रा भएको थियो । तिनै पहाड र जंगलको काखमा बस्ने आदिवासी मानिसहरुको विस्तापन संगै, तिनीहरुको संस्कृति, जीनशैली र रोजिरोटीको समस्यासँगै यो कथा त भारतीय राष्ट्र्यि राजनीतिसँग जोडिँदो रहेछ । पश्चिम बंगाल, झारखण्ड, छत्तीसगढ, तेलेड्गना र आन्द्रप्रदेशले घेरिएको यो भारतकै ९ औँ ठुलो राज्यका आदिवासी जनता नक्सलवादी आन्दोलनसम्म जोडिन पुगे । आफ्नो भुमि रक्षाको लागि लडेका यी दुखी मनुवाहरुको पटकपटक हार भयो । सिंगै उडिसाको कुरा गर्ने मेरो क्षमता छैन । हामी पछिल्लो पटक पुगेको उडिसाको तेस्रो ठुलो सहर राउरकेला मेरो मस्तिष्कमा धेरै मुद्धाहरु बोकेर घुमिरहेको छ ।
यो नाट्य यात्रा, बाटोमा भेटिएका मानिसहरु, महोत्सवमा मञ्चन भएका नाटकहरु मेरोलागि रमाइलोभन्दा बढि राजनीतिक भयो । मेरो दुःखको कारकतत्व नै यही जस्तो भान भइरहेको छ । नाटकलाई मनोरञ्जनभन्दा पर्तिर गएर हेर्न खोज्दा, यात्रामा भेटिएका मानिसहरुको इतिहास र समाजतिर पुग्न खोज्दा नभाको दुःख त पाउने नै भइयो ।
महोत्सवमा मञ्चन भएका नाटक मध्ये नाट्य चेतना भुवनेश्वर, उडिसाको नाटक ‘धुवं’ले तिनै आदिवासीहरुको कथा भन्छ जसको जंगल र पहाड खोसियो । सरकारले थोरै मुवाब्जा दिएर विस्तापित ती समुदायहरुका थोरै मानिसले आफ्नै भुमिमा बनेको कारखानामा काम पाए तर लल्लो तहमा । स्मरण रहोस् उडिसा ९० प्रतिशतभन्दा बढि हिन्दु भएको राज्य हो, जहाँ जातीय र आर्थिक विभेद नेपालमा जस्तै अचाक्ली छ । महोत्सवमा साँझसाँझ नाटकहरु मञ्चन हुन्थे र दिउँसो आदिवासी नृत्य प्रतियोगिता । ती आदिवासीहरुको भेषभुषा, रंग र नृत्यगीतहरु हेर्दा नेपालका आदिवासीहरुसँग लगभग मिल्दो पाएँ । मैले मोरङको झोराहाट नाट्य समुहसँग ‘धुपेनके धुँइयाँ’ नाटक तयार गर्दा उराउ समुदायको गीत र नृत्य प्रयोग गरेको थिएँ । ठ्याक्कै त्यही लय र नृत्य चालको गीत त्यहाँका आदिवासी समुदायले देखाए ।
राउरकेलामा ३० भन्दा बढि उद्योग मध्ये धेरै जसो स्टिल उद्योग रहेछन् । ती मध्ये सबैभन्दा ठुलो रहेछ सेल । यस उद्योगमा १८ हजारभन्दा बढि मानिसहरु काम गर्दारहेछन् । महोत्सव आयोजक संस्था स्पन्दनका धेरै जसो सदस्य यही स्टिल उद्योगमा काम गर्दा रहेछन् । अत्यन्तै गर्मी मानिने यस ठाउँमा स्टिल उद्योगका कारणले झन तापक्रम बढ्दो मानिन्छ । गर्मीकै कारणले यी उद्योगहरुमा काम गर्ने समय रात्रिकालिन रहेछ । हाम्रो नाटक हेर्न आएका धेरै नेपालीहरुसँगको अन्तक्रियाबाट थाहा लाग्यो । उनीहरु विहान अबेरसम्म सुत्छन् । प्राय नेपालीहरुले खाना खाने समय राती १२ बजे रहेछ । एक नेपाली परिवारले हाम्रो टोलीलाई दिएको रात्री भोजनमा हामी १२ः३० बजे भोकले थलिएर खाना हसुर्दै थियौँ ।
अँ त, अगाडिको कुरा जोडौँ । आफ्नो थातथलो हराएपछि धेरै जसो मानिसहरु जिविकोपार्जनको खोजीमा सहर पसे । अरुन्धती रोयले आफ्नो किताबमा यो कुरा बढो रोचक ढंगले लेखेकी छन् । उपभोक्तावादी समाजको व्यापारिक विश्लेषणबाट हेर्दा कथित आधुनिक सहर निर्माणमा जनसंख्या वृद्धिले ठुलो भुमिका खेल्यो । संसारका प्रतिष्ठित सहरहरुमा जनसंख्याको चाप त हुनै पर्यो । अनि दिल्लीलाई उडिसा वा अन्य प्रान्तबाट आएका आदिवासी जो बाटोमा भिख माग्छन् वा मजदुरी गर्छन्, तिनलाई व्यवस्थित गर्न राज्यले लगानी गर्ने पुलिस, डण्डा र बन्दुकको राजनीति त्यो पनि रोयले आफ्नो कितावमा लेखेकी छन् ।
त्यसो भए शहरीकरण, औद्योगिकरण र विकाशका नाममा हामीले ध्वस्त पार्दै आएको हाम्रो सुन्दर प्रकृति र स्वस्थ समाजको ठुलाखाले दुर्घटना त देखिरहेका छौँ । भारत वा अन्य देशहरुले गरेको ती ठुलाखाले गल्ती के हामीले अझै गर्नै बाँकी छ । भर्खरै हामी पहाड र उर्वर खेतहरु सम्याएर कंकृटका घरहरु रोप्दैछौँ । बैकल्पिक उर्जाका लागि नेपालको नेतृत्वले सोच्ने अपेक्षा गर्नु र ती उडियाहरुले मलाई क्लाइमेट चेन्ज र क्लोवल वार्मिडबारे भाषण सुनाउनुमा के फरक होला र ।
राउकेला मुख्य सहर निक्कै सफा र व्यवस्थित जस्तो देखिन्छ । धेरै जसो पार्क र सार्वजनकि स्थलहरुको निर्माणमा त्यही सेल स्टिल उद्योगको लोगो भेटियो । मानिसहरु पनि निक्कै मिजासिला लागे । राउकेलाका पुरुषहरुको विशेषता २ कुरामा देखेँ मैले । ठुलो पेट र कालोमोट्टो जुँगा । २५ नाघेका लोग्नेमानिसहरुको ठुलो पेट नहुनु राउकेलाको खानाको दोष हो । जुँगा त पुरुषहरुको पहिचान नै जस्तो रहेछ । हामीले त्यहाँ भेटेका नेपालीहरुले पनि बढो सानले ठुलाठुला जुँगा राखेको पाइयो । पेट त ठुलो हुनेनै भयो । वर्षौँदेखि त्यहीँ बसोबास गरिरहेका वा त्यहीँ जन्मिएका नेपालीमुलका ती मेहनती दाजुभाइहरुको जुँगा किस्सा मनोवैज्ञानिक किसिमको छ । उनीहरु भन्छन्, त्यहीँ जन्मिएको नेपाली पुस्ता जो भाषा, संस्कृति, शिक्षा र शिपको हिसावले पनि रैथाने जस्तै छ । तर पनि हेपिनु परेको छ । यी नै मनोविज्ञानको उपज हो मोटो जुँगा । उनीहरु उडिया जस्तै देखिन चाहन्छन् । राउकेलामा ३० औँ हजार नेपालीहरु रहेको अनुमान गर्छन् नेपाली समाजका एक युवा ओम श्रेष्ठ । वीसौँ वर्षदेखि त्यहाँ बसोबास गरिरहेका ओमले नेपाली नाटक हेर्न लगभग १०० जना नेपालीहरु लिएर आए । हाम्रो नाट्य टोली खुसी हुनु स्वभाविकै थियो । ओम श्रेष्ठ जस्तै राजनीतिक र सामाजिक रुपमा सक्रिय अन्य धेरै नेपालीहरुका लागि यो जमघट शानको विषय बन्यो । नेपाली नाटकले महोत्सवमा पाएको तारिफले उहाँहरुलाई निक्कै हर्सित बनायो । स्थानीय पत्रिकामा नेपाली नाटकको बारेमा आएको समाचारहरुमा पनि हामी भन्दा बढि उहाँहरु खुशी देखिनु हुन्थ्यो । यसपटकको राउरकेला यात्राले स्थानीय आदिवासीदेखि नेपालवाट विस्तापित नेपाली समुदायको पहिचानसम्मको मुद्धालाई मनभारि बनाएर ल्यायो । हामी ५ वर्षदेखि नयाँ संविधानका लागि यही कुरामा लडाईँ गरिरहेका छौँ ।
राउकेलामा महिलाहरुको विशेषताको कुरा गम्भिर छ । बाटोमा हिंडिरहेका युवतीहरुलाई आँखाले भ्याउन्जेलसम्म हेर्छन्, यस्तो लाग्छ उनीहरु आँखाले युवतीहरुको स्क्यान गर्छन् । सार्वजनिक यातायातको अग्रभागमा टाँसिएको एउटा नियमले चसक्क बनायो । गाडी चालकको छेऊमा महिला बस्न नपाईने । बसेमा ५०० रुपैयाँ जरिवाना हुने रहेछ । कानुन बनाउनेहरुको तर्क रहेछ, चालकको छेऊमा महिलाहरु बसेमा चालकको ध्यान भंग भएर गाडी दुर्घटना हुन सक्छ । यस्तो नियम बनाउनेहरु पनि त पुरुष नै होलान, जसरी काठमाडौमा भर्खरै महिला यात्रुहरुको लागि छुट्टै बसको व्यवस्था गरिँदैछ ।
यो सहर पनि भारतका अधिकांश सहरहरु जस्तै धार्मिक रुपमा कट्टर पाएँ मैले । हुनत भारतीयसिमा प्रवेशसँगै रेलयात्रामा केही यात्रुहरुले हामीलाई प्रश्न गरेकै हुन् । धर्म निरपेक्षता किन ? यस्तो लाग्यो, हामी भन्दा धेरै गुणा भारतीय हिन्दुहरु नेपाललाई हिन्दु राष्ट्र् देख्न चाहन्छन् । भारतका हरेक सामान्य हिन्दु नागरिकहरुलाई नेपाल धर्मनिरपेक्ष भएकोमा चासो छ । तर मेरा गाउँका बाआमालाई कृषि मलको, विऊको, खानेपानीको, विद्युतको वा सामान्य नागरिकले काम गरेर खान पाउने अधिकारको चासो छ । मेरा बा आमाले मन पराएको धर्मनिरपेक्षता बेलायति राजदुतले दिएको वक्तव्यसँग गोरु बेचेको पनि साइनो छैन । न त गाउँमा बनेका चर्चहरुसँग सम्बन्धित छ । संयोग कस्तो भने राजकुमार हिरानीको फिल्म पिके’ सार्वजनिक भएको ठ्याक्कै त्यही बेला हामी राउरकेलामा थियौँ । नाट्यटोलीका सबै साथीहरुले हामी बसिरहेको होटलसँगै जोडिएको सिनेमा हलमा गएर उक्त फिल्म हेर्यौँ । हामी भुवनेश्वर तथा जगन्नाथपुरी घुन्म जान चाहन्थ्यौँ । आयोजक र स्थानीय नेपाली साथीहरुलाई हामीले यो ईच्छा प्रकट गर्यौँ । रेलको टिकट खोज्ने क्रम सुरु भयो । दुवै पक्षबाट हामीलाई सल्लाह आयो, यदि जगन्नाथ बाबाको बोलावट भएको छ भने कुनै पनि कष्टले हामी जान सक्नेछाँै । एकदिन भरिको प्रयासमा तालमेल नमिलेर हामी भुवनेश्वर जान सकेनौँ । हामी उहाँहरुको सामु लज्जित भयाँै र पिके सम्झियौँ ।
मुलत नाट्य महोत्सवमा सहभागि हामीले क्यानभाषको कोलाज झै जिन्दगीको अनेकौँ रंग बुझ्न पायौँ । कवि मणि काफ्ले यात्रामा निक्कै सहयोगी बन्दारहेछन् । यातायात प्रवन्ध, कोही विरामी पर्यो वा अन्यखाले समस्यामा हरबखत सहयोगको लागि तम्तयार । पत्रकार दिपक सापकोटा अर्का विन्दास आदमी रिहेछन् । उनी ठट्टा त गर्न खोज्थे तर त्यो ठट्टाले उनैलाई उडाएको चाहिँ पत्तो नपाउने रहेछन् । त्यसैले होला उनको बारेमा जति मजाक गरेपनि उनी विन्दास हाँसेर उडाउँथे । अर्का समीक्षक गुरुड सुसान्तको पहिलो यात्रा रहेछ रेलमा । तर उनको घनिष्ट प्रेम बसेको रहेछ फोन र सामाजिक सन्जालसँग । उनको प्रेमकथा कहिलेकाही यति गोप्य हुन्थ्यो कि केही पटक त उनी घुमघामको लागि निस्केको टोलीमै छुटेछन् । खानपिनको ताल नमिलेर प्राय कलाकारहरु लोलाइरहेका थिए । हाम्रा नाटककार नगरकोटी यस्ता विस्दास रहेछन् खाना जस्तो होस् झ्याप्प २ थाल बजाइदिने ।
पुसको पहिलो साता गरिएको यो १० दिने भ्रमण हामी काठमाडौबासीहरुका लागि जाडो छल्न गएजस्तो भएको थियो । रेलको निक्कै सजिलो यात्राबाट हामी सबै खुसी थियौँ । कुमार नगरकोटी कृत नाटक कोमः अ पोलिटिकल सेक्सले महोत्सवमा पारेको प्रभावले पनि हामी सबैलाई आनन्दित बनायो । तर, राउकेलमा अब बाँचेखुचेका केही पहाड र तिनका वरिपरि बस्ने आदिवासीहरुको जीवन कुन ठुलो सहरमा गएर मिसिने हो भन्ने चिन्ता मनमा छ । के हाम्रा पहाडहरु यसरी नै सिर ठड्याएर उभिरहन सक्नेछन् ?
