बरु भिएस नैपल र नेपालबीच सम्बन्ध भेटिएला तर नाता केलाई हेर्दा पनि म्यानमारका सागर घिमिरेसँग मेरो कतै पारिवारिक साइनो लागेन । मेरो ठट्टामा उनी भावुक भए । कोही पनि नेपालीलाई भेट्दा उनलाई आफ्नै परिवारको सदस्य झैँ लाग्छ रे ।
करिव ११ महिनाअघि होटल डाइमण्डको लविमा यिनीसँगको पहिलो भेट मिठो कफी गफमा टुडि.्गयो । त्यतिखेर उनी एनआरएन म्यानमारको अध्यक्ष पदमा थिए । सन् २००५ मा काठमाडौमा भएको पहिलो गैर आवासीय संगठनको भेलापछि उनी म्यानमारका लागि अध्यक्षमा च’निएका थिए । उनको चिन्ता म्यानमारका नेपाली भाषी समाजको उन्नति र समृद्धितिरको थियो । उनको स्पष्ट मत छ ‘हामी खासमा एनआएन हैनौँ तर संसारभरी छरिएर बसेका नेपाली समुदायलाई जोड्ने एउटा माध्यम भएको हुनाले हामी पनि यसको सदस्य भयौँ ।‘
दोस्रो पटक उनले बौद्ध ध्यानगुरु विन मिन ट्विलाई सिडोना होटलको लविमा अर्को कफी गफमा भेट गराए । जसको सहयोगमा उनले ०७२ को भुकम्प पिडितहरुलाई नेपालमा ठुलो रकमले सहयोग गरेका रहेछन् । ध्यान गुरु र अन्य दाताहरुसहित उनी नेपालका पहाडी गाउँहरुमा पुगेर राहत बाँडेछन् ।
यी ध्यान ग’रु कस्ता भने सन् सत्तरीको दशकमा ने विनको निरंक’स सत्ता विरुद्धमा बन्ध’क उठाएरै लडेका । तर अहिले अहिंसा परमोधर्म भनेर ध्यानमा लागेका छन् । फाईभ स्टार होटलमा कफीगफमा भेटिने यिनको हातमा एप्पलको लेटेस्ट आइ फोन छ । बौद्ध धर्मको संस्कारमा ह’किएका असली विपस्यना ग’रु ट्वि भन्छन् ‘स’विधा उपयोग गर तर त्यसमै मरिहत्ते नगर । डिट्याच्मेन्ट सबैभन्दा ठ”लो क’रा हो ।‘ उनीसँगको छोटो भेटमा जीवन र जगतका अनेकौँ क’रा भए । यिनको बोल्ने तरिका र सालिन व्यक्तित्वले जो कोहीलाई आकार्षित गर्छ । सबैभन्दा बढी प्रभाव सायद सागर घिमिरेमा परेको छ । उनी सागर झैँ सान्त छन् ।
‘फस्ट ईम्प्रेसन ईज दि लास्ट ईम्प्रेसन‘ भन्ने उक्ति अचेल प्राय गलत सावित हुने गर्छ । केही भेटमा मात्रै मान्छेको असली रुप देखिन्छ । तर ख्याउटे ज्यानका यी हँसिला व्यक्तित्वले पहिलो भेटमा जसरी सकारात्मक प्रभाव छोडे, त्यसपछिको पटकपटकको भेटले त्यस उक्तिलाई चरितार्थ गरिछाड्यो । त्यसैले म उनीसँग लामो बार्ताको अपेक्षामा रहेँ । उनी आफ्ना विशेष योजनाहरु सुनाउन चाहन्थे जसका लागि पर्याप्त समयको खाँचो थियो ।
संसारभरबाट म्यानमार आउने नेपालीहरु नेपाली राजुदुतावास कति पुग्छन् थाहा छैन । तर सिंगै दुतावास जस्तो भएर बसेका माउ विन(बर्मेली नाम) अर्थात सागर घिमिरेलाई नभेटी फर्किने सायदै होलन् । नेपाली समाजसँग जोडिएका व्यवसायी, समाजसेवी, कलाकार, साहित्यकार सबै उनी कहाँ ठोक्किन आइपुग्छन् । म पनि त्यसरी नै उनीसम्म ढोक्किन पुगेँ ।
डाक्टर सन्द’क रुइतको आँखा सिविरको आयोजनादेखि स्क’ले केटाकेटीलाई कलम कापी बाँड्ने कामसम्म उनी देशभर क’दिरहेका ह’न्छन् । उनका साथीहरु भन्ने गर्छन् ‘सागर जी यात्रा धेरै गर्छन् ।‘ उनी भन्छन् ‘यात्राले मान्छेलाई सिर्जनशील बनाउँछ ।‘ म्यानमारभरी उनी समाजसेवाकै लागि कुदिरहन्छन् । नेपाल त उनको लागि पानी पँधेरै भैगयो । समाजसेवा र कामकै सिलसिलामा थाइल्याण्ड, मलेसिया, जापान कुदिरहन्छन् ।
फुर्सदिलो गफका लागि बल्लतल्ल संयोग मिल्यो । गत नोभेम्बर १५मा उनले यंगुनको आफ्नै निवासमा निम्तो दिए । निवासमा पुग्दा उनी आफ्नो वर्षौँदेखिको नियतिबाट मुक्त थिएनन् । भारतको असामबाट आएका असाम गोर्खा सममेलनका त’ल्सीप्रसाद शर्मा र दन्दीप्रसाद कोइरालासँग गफिँदै थिए । आगामी डिसेम्बरमा असाममा गोर्खा महोत्सव गर्ने योजना रहेछ । त्यही सिलसिलामा छिमेकी मुलुकका नेपाली भाषीहरुलाई महोत्सवमा समेट्न ती दुई व्यक्तित्व म्यानमार छिरेका रहेछन् । रंगुन आएर सागर घिमिरेलाई नभेट्नु मिसन अपुरो हुनु जस्तै थियो ।
धन्न उनले उक्त भेटघाटलाई चाँडै विट मारे र हामी गफिन थाल्यौँ ।
‘के म्यानमारमा हामी यस्तो समाज बनाउन सक्दैनौँ ? यहाँका द’ई लाख म्यान्मा नेपालीहरु पुर्ण शिक्षित होउन् । यहाँको नेपाली भाषा समृद्ध होओस् । सबै म्यान्मा नेपालीहरु सम्पन्न होउन् ।‘ उनले यो सबै आकांक्षालाई एउटै वाक्यमा भन्ने कोसिस् गरे । ‘म्यान्माका नेपालीहरुलाई गर्भमा भएदेखि नमरुन्जेलसम्म अभाव नहोस् ।‘
म्यान्मा नेपाली सम्पन्न भए भने यहाँका अरु समुदायलाई पनि बिस्तारै सहयोग गर्न सकिनेछ भन्ने उनको सोच छ । सुन्दा निक्कै सुन्दर लाग्ने यो सपना पुरा गर्न कति गाह्रो छ ? उनको उर्जा देखेर मैले उनका अगाडि निराशाजनक कुरा गर्ने स्थिति छैन । मेरो मौनतालाई चिर्दै उनले भने ‘सम्भव छ । असम्भव जस्तो लागे पनि सम्भव बनाउनु पर्छ ।‘ उनी हिम्मतका साथ थप्छन् । र, स्कुले बच्चालाई झैँ कथा सुनाउँछन् । ‘दुधको पोखरी भन्ने कथा सुनेको छ ?‘
‘गाउँलेहरुले दुधको पोखरी बनाउने निर्णय गरे छन् । हरेक परिवारले एकएक भाँडो दुध पोखरीमा ल्याएर खन्याउने निर्णय गरेछन् । एउटा गाउँलेको मनमा आएछ, सबैले दुध खन्याइहाल्छन् । त्यत्रो दुधमा म एउटाले पानी हाल्दा कस्ले थाहा पाउँछ र ? आखिर दुधको पोखरी बनी हाल्छ ।
भोली पल्ट विहान हेर्दा त पोखरी दुधले हैन पानीले भरिएको रहेछ । त्यो एक गाउँलेले सोचे जस्तै सबैले सोचेर पानी नै खन्याएका रहेछन् । हामीले आफ्नो समाजको लागि काम गर्ने हो भने यस्तो सोचको अन्त्य गर्नु पर्छ । नत्र दुध पोखरीको ठाउँमा पानी पोखरी बन्छ ।‘
उनको म’ल अभिप्राय यसरी पोख्छन् ‘हरेकको मन सेवा भावले भरियो भने हामी गोर्खाली नेपालीहरुको लागि एउटा बृहत कोष जम्मा गर्न सक्छौँ र त्यसबाट समुदायको शिक्षा, स्वास्थ्या र चेतनाको विकाशमा खर्चन सक्छौँ । वा उद्योग खोलेर रोजगारीको सिर्जना पनि गर्न सक्छौँ ।‘
म्यानमारका नेपाली भाषी नागरिकहरुलाई कसरी सम्बोधन गर्ने भन्ने दुविधा मलाईँ छँदै थियो । आफ्नो जातीय पहिचानको कुरा हुनाले विषय सम्बेदनशील छ । स्पष्ट नभइ लेख्नु यस समुदायको चित्त दुखाउनु हो । तर महसुस गर्दैछु, यति ठुलो देशमा अल्पसंख्यक भएर बसेको यो समाज अदृश्य रुपमा आफ्नो भाषा, संस्कृति र जातीय अस्तित्वको लडाईँमा छ । त्यसैले यो पहिचानको सगोल नाम के हुन सक्ला ?
म्यान्मारका गोर्खाली नेपाली नागरिक ? कि म्यानमारका गोर्खाली ? म्यानमारका नेपाली ? कि म्यानमारका नेपाली हिन्दु ? यी शब्दहरुबीच यो समाज अन्तक्र्रिया र मन्थनमा छ । संसारको कुनै पनि कुनामा पुगे पनि मान्छेको सबैभन्दा ठुलो आधार उसको पहिचान र सांस्कृतिक अस्तित्व रहेछ । यसदेशमा अझै पनि नेपाली भाषीहरुले पहिचानको कुरा उठाउनु ठुलो खतरा मोल्नु हो । अचम्म लाग्दो क’रा के छ भने कमजोर वा अल्पसंख्यकहरु आफ’लाई जे सम्बोधन गरिँदा सम्मानित ठान्छन् शक्तिमा ह’नेहरुले त्यसमा सहमती जनाउँदैनन् ।
नेपालभित्र कयौँ जाती, भाषा र संस्कृति यसैको लागि वर्षौँदेखि लडिरहेका छन् । लोकतन्त्र आएको भनेको देशमा त धेरै समुदायले खुम्चेर बस्नु परेको छ । म्यानमार त भर्खर प्रजातन्त्रको बाटोतिर हिंड्दैछ । उनका अनुसार तुलनात्मक रुपमा अन्यमुलका म्यान्मा नागरिकभन्दा नेपाली मुलका म्यान्माले म्यानमार सरकारबाट माया र सद्भाव पाएको छ । तर त्यसमा पनि उसका आफ्नै सिमा छन् । राज्यसत्ताको परिवर्तनसँगै म्यानमार नयाँ य’गमा प्रवेश गर्दा नेपाली सम’दायले पनि अझै न्याय पाउँछ भन्ने अभियन्ताहरुको धारण छ यहाँ । त्यसो त कचिन, छिन जस्ता आदिबासी सम्बोधन पाएका नागरिकहरु अझै राज्यसत्तासँग ससस्त्र भ’मिगत लडाईंमा छन् अझै ।
घिमिरेले आफ्नो नागरिकता झिके । नागरिकतामा धर्म खुलाइएको हँुदो रहेछ । जातीको ठाउँमा गोर्खाली लेखिएको रहेछ । भाउजु गोमाले भनिन् ‘मेरो नागरिकतामा पनि गोर्खाली लेखिएको छ ।‘
‘हाम्रो संस्था भित्र भने हालसम्म गोर्खाली हिन्दु भनेरै चलाइएको छ तर यसको निक्र्योलमा हामी चाँडै पुग्दैछौँ ।‘ घिमिरेले भने । यतिखेर उनी यस्ता उल्झन्हरु स’ल्झाउने स्थानमा छन् ।
एनआरएन अध्यक्षको उनको कार्यकाल पुरा भएर नयाँ अध्यक्ष आएका छन् तर सागर घिमिरेमाथि झन् ठुलो जिम्मेवारी थपिएको छ । गत मे महिनामा भएको नेपाली भाषीहरुको सम्मेलनले उनलाई अखिल म्यान्मा देशिय गोर्खा हिन्दु धार्मीक संघको केन्द्रिय अध्यक्ष चुनेको छ । हाल म्यानमार देशभरीमा यस संस्थाको ३५ वटा शाखा र २०२ वटा प्रशाखाहरु छन् । म्यानमार देशभरी ३३० वटा टाउनसीप छन् । त्यसमध्ये ३४ वटा टाउनसिपमा ३५ वटा शाखा छन् । यही संस्थामार्फत म्यानमारका बहुसंख्यक नेपाली भाषी एउटै छाता मुनी छन् । तर जीउँदा मानिसहरुको चहलपहल हो समाज । यसभित्र पनि खटपटी र अफठ्याराहरु छन् । त्यसलाई चिर्दै संस्थालाई समुदायको हितमा बलियो बनाउने उनको विश्वास स्वेडागोन झैँ टल्किरहेको छ ।
ईतिहासलाई हेर्दा म्यानमारमा पहिलो पटक सन् १९४७ मा अखिल बर्मा नेपाली संघको नाममा नेपाली भाषीहरुको संगठन बनेको देखिन्छ । जसको संस्थापक अध्यक्ष थिए अत्तर सिंह क्षेत्री । फेरि उनकै अध्यक्षतामा सन् १९५२ मा अर्को संस्था अखिल बर्मा गोर्खा संघ बन्यो । त्यसैगरी सन् १९५२ मै मनबहादुर लिम्बुको अध्यक्षतामा अल बर्मा गोर्खा संघ बनेको देखिन्छ । फेरि मेजर भागिमान सुब्बाको अध्यक्षतामा सन १९५७ मा संयुक्त नेपाली गोर्खासंघ र सन् १९६१ मा प्यीठाउँसु(य’नियन) गोर्खा संघ बनेको ईतिहास छ । यसरी नै नेपाली भाषीहरु संगठित हुने र आफ्नो जातीय, भाषा र संस्कृतिको सम्बर्धनका लागि एक जुट हुने अभियान चलिरहेको थियो । सन् १९६२ मा देशको सम्पुर्ण अधिकार र सासन शक्ति तत्कालीन सैनिक जेनेरल ने विनले आँफुमा लिएपछि उथलपुथल भयो । निजि व्यापार व्यवसाय सबै सरकारी करण गरियो ।
यही बखतदेखि सबै समाजिक संघसंस्थाहरुलाई प्रतिबन्ध गरियो । त्यस कानुनले नेपाली भाषीलाई मात्रै होइन देशका अन्य जाती र समुदायलाई पनि त्यसरी नै असर गर्यो ।
सन् १९८२ मा फेरि धर्मको नाम दिएर नेपाली भाषीहरुको संस्था बन्यो अखिल म्यान्मा देशिय गोर्खा हिन्दु धार्मिक संघ । यसको संस्थापक अध्यक्ष हुनुहुन्थ्यो लेफ्टिनेन्ट कर्णेल दुरा लक्ष्मण राई (दुराको नेपाली अर्थ हुन्छ सुरा । सरकारबाट उनले पाएको सम्मान पदवी हो यो ) । त्यसपछि क्रमश कर्णेल टंकध्वज नेपाल, क्याप्टेन कुलदीप लिम्बु, मेजर पुर्णबहादुर तिवारी यस संस्थाको अध्यक्ष भए । यही संस्थाले आजसम्म निरन्तरता पाएको छ । यसलाई अझै आधुनिकिकरण गर्ने जिम्मा आएको छ अध्यक्ष सागर घिमिरे र उनको टिमलाई । उनी भन्छन् ‘देशमा प्रजातन्त्रको सुर्य उदाएको छ, उज्यालोको किरण हामीसम्म आईपुग्ने कुरामा म आशावादी छु ।‘ हिजो देशको राजनीतिक कारणले गर्दा धार्मीक नाम दिएर बनेको यस संस्थाले अबको दिनमा कसरी आफुलाई अझै समृद्ध र उदार बनाएर सबै म्यान्माली नेपालीहरुलाई अटाउन सकिन्छ भन्ने चुनौति छ । आफ्नो कार्य समिति निक्कै जुझारु र आधुनिक भएको विश्वस्त दिलाउँदै उनी भन्छन्, ‘हाम्रा पुर्खाहरुको योगदान र ईतिहासलाई बचाउँदै हामी मान्मारका नेपाली जातीलाई समृद्ध बनाउन चाहन्छौँ ।‘
भारतमा झैँ यहाँ पनि नेपाली एउटा जातीको रुपमा स्थापित हुन खोजेको देखिन्छ । तर किरात वा अन्य धर्म मान्ने म्यान्मा नेपालीहरु अझै पनि संस्थामा अटाउन नसकेको सत्य गुपचुप छ । यस विषयमा खुलेर कुरा गर्नु पनि स्वभाविक मानिदैन । अध्यक्ष घिमिरे भन्छन् ‘हामी एकजुट र समृद्ध हुनै पर्छ । यसले कसैलाई भेदभाव नगरी समाजिक काम गर्दै आएको छ ।‘ यस संस्थाको अध्यक्षता किरात सम‘दायका अग्रजहरुबाट पनि पटकपटक भएको ईतिहास भने धेरै प‘रानो हैन । तर पनि यदाकदा विचार नमिलेर नयाँ संस्था बन्ने क्रम पनि यहाँ देखिन्छ ।
अन्य खाले अन्धविश्वासहरुमा पनि म्यान्मारका नेपाली विश्वमा नमुना बन्न सक्ने उनको सोच छ । उनी भन्छन् ‘कति कुराहरुको परिवर्तन नेपालबाट नै होस् भन्ने लाग्छ ।‘ नेपालमा अभ्यास भइरहेको सामाजिक अन्धविश्वास तथा पुरानो ठर्राको धार्मीक अभ्यासको प्रभाव यहाँ बढी छ । उनी थप्छन् ‘तर नेपालबाट यो परिवर्तन भएन भने हामी म्यानमारबाट पनि सुरु गर्न सक्छौँ । जस्तो कि मृतकको १३ दिने संस्कारलाई छोट्याउने कुरा ।‘
उनको फोन बज्दै थियो । त्यही साता छिन प्रान्तको कत्था सहरमा आयोजना हुन गैरहेको नेपाली भाषीहरुको युवा सम्मेलनले उनलाई अलमल्यायो ।
छेऊमा चुपचाप बसेकी गोमा भाउजुसँग बार्ता गर्ने मौका यही थियो । कामबाट उनी भर्खरी घर आइपुगेकी थिइन् । ‘म रुवीको ब्यापारमा छु । देश विदेशका व्यापारीहरुका बीच ब्रोकरको काम गर्छु ।‘ त्यसो त म्यानमारको सुन्दर सहर मोगोक र त्यसको आसपासमा बस्ने प्रायलाई के गर्नु हुन्छ भनेर नसोधे हुन्छ । पक्कापक्की छ यहाँका बह’ संख्यक नेपाली रुवी वा पत्थरको व्यापारमा संम्लग्न छन् । उनले भनिन् ‘म अन्तरी बहिनी हुँ । मेरा मामाहरु र दिदीहरु पनि यही व्यापार गर्ने हुनाले मैले उहाँहरुबाटै सिकेँ ।‘
हामी एकछिन पुर्खातिर फर्कियौँ । उनकी आमाका बुबाआमा नेपालबाट आउनु भएको रहेछ । आमाको जन्म म्यान्मारमै भएको रहेछ । बुबा भने नेपालबाट आउनु भएको रहेछ । मोगोक भन्दा केही माइलभित्र तीनफया भन्ने गाउँमा जन्मिएकी गोमा भाउजुको बाल्यकाल पनि अधिकांश म्यान्मा नेपालीको झैँ खेतीपाती, घर, गोठकै परिवेशमा बित्यो । ‘१५, २० वटा गाई थिए । ४०, ५० वटा बाख्रा थिए । करिव ३ माइल हिंडेर स्कुल जानु पथ्र्यो ।‘ अरुले झैँ उनले पनि हिउँदे विदामा चलाउने ३ महिने नेपाली कक्षामा नेपाली पढ्न लेख्न सिकिन् ।
उनको जन्म र कर्म थलो नै म्यानमार भयो । म्यानमार कै नागरिक भएपछि भाषा र संस्कृति कै कारणले नेपाललाई मरिहत्ते गर्नु पर्ने कारण उनी देख्दिनन् । तर पनि केही वर्षअघि बुबाको जन्मथलो खोज्दै भोजपुर पुगिन् । उनी भन्छिन् ‘रातभरी हिंडेर त्यो बिकट पहाड पुगेँ । त्यहाँका रायमाझीहरुलाई भेटेँ तर उनीहरुले वास्तै गरेनन् ।‘
उनी केही पटक नेपाल पुगिन् र आमाका आफन्तलाई पनि भेटिन् तर तितो अनुभव लिएर फर्किन् । आफन्तले पनि भेट्दा खासै चिज नगरेपछि नेपालका मान्छे नै चिसा हुन् कि जस्तो उनलाई लागेको छ । ‘यहाँ त गाउँलेलाई पनि हामी वास्ता गर्छौँ । त्यहाँ त भावनै नभएको जस्तो महसुस भयो मलाई । नरिसाउनु होला तर मैले मनमा लागेको कुरा भनेको हुँ ।‘ कुरा सुन्दा गोमा भाउजुको चित्त निक्कै दुखेको महसुस हुन्थ्यो । म्यान्माली नेपालीहरुले पाउनालाई महत्व दिएको देख्दा मलाई पनि हामी साँच्चै चिसा उन थालेछौँ जस्तो महस’स भयो ।
सागर दाइ फोन बार्ताबाट फुर्सद भए । उता भान्सामा नेपाली पाराको खान्की तयार रहेछ । घरकी सहयोगी रहिछन् तामिल किशोरी गीता । भाउजुले भनिन् उ पनि हिन्दु हो त्यसैले नाम हामीहरुसँग मिल्छ । यस मुलुकमा एकअर्कालाई जोड्ने माध्यम धर्म र जाती भएको छ ।
पुर्खाको कुरा निस्कि गयो । सागरदाइतिर मेरा जिज्ञासा मोडिए । आफ्ना पुर्खा गुल्मीबाट आएका भन्ने उनले सुनेका हुन् । कलकत्ता हुँदै कालापानीको बाटो म्यानमार छिरेका रहेछन् । तर नेपालमा अहिले परिवारका मान्छे कोही छैनन् । ब्रिटिस सामाज्यबाट म’क्त भएपछि म्यान्मार सरकारले धेरै एफआरसी(म्यान्मारमा बसेका विदेशी)लाई नागरिकता दियो । तर उनका बाआमाले एकदिन नेपाल फर्किइन्छ भनेर म्यानमारको नागरिकता लिनुभएन ।
सागर भन्छन् ‘टन्न सम्पत्ती कमाएर नेपाल फर्किने भन्ने आशमा उहाँहरु बस्नु भयो । न टन्न सम्पत्ती भयो । न नेपाल फर्किइयो । न त बसेको ठाउँको नागरिकता हात लाग्यो ।‘ यहाँको राजनीतिक अस्थिरताको कारणले यस्तो दोधारमा थिए उनका बुबाआमाका पुस्ता । धेरै नेपाली भाषीलाई एक दिन नेपाल फर्किइन्छ भन्ने नै थियो । सैनिक सासनले झन् भय थप्यो । नागरिकता पाउन त्यति सहज भएन । फेरि सन् १९८० मा लेफ्टिनेन्ट कर्नेल दुरा लक्ष्मण राईको ठ’लो प्रयासले धेरै नेपालीहरुले नागरिकता प्राप्त गरे । सागर भन्छन् ‘जुनदेशमा जन्मिइयो, हुर्किइयो । पसिना र रगत बगाइयो त्यही देशमा अनागरिक भएर बन्नु पर्यो भने त जिन्दगी चलाउन गाह्रो हुन्छ । त्यसैले हामीले नागरिकतालाई विशेष महत्व दियौँ ।‘ राज्यले समस्या सिर्जना गर्ला भनेर ग’पच’प राखिएको अहिलेको एउटा समस्या नागरिकता पनि हो । अझै केही नेपाली भाषीहरुले यहाँको नागरिकता पाइनसकको हुनाले अखिल म्यान्मादेशीय गोर्खा हिन्दु धार्मीक संघले यस समस्यालाई विशेष प्राथमिकतामा राखेर काम गरिरहेको छ । अध्यक्ष घिमिरे भन्छन् ‘४, ५ पुस्तादेखि यहाँ बस्तै आएका नागरिकहरुले पनि नागरिकता नपाएको अवस्था छ । छुटपुटमा रहेकाहरुलाई पहिला नागरिकता दिलाएर कान’नी अधिकार प्राप्त गराउनु हाम्रो ध्येय हो । त्यसपछि समानान्तर रुपमा शिक्षा, स्वास्थ्य र चेतना अभिबृद्धिमा काम गरिहेका छौँ ।‘
सागर घिमिरेका अनुसार पुर्खाहरु नेपालबाट म्यानमार ३ किसिमले भित्रिए । सैनिकको रुपमा, अंग्रेजहरुको माइम फ्याक्ट्र्मिा माइम खन्ने मजदुरको रुपमा र किसानका रुपमा । यसरी आएका नेपालीहरुको निक्कै सोझो र सिधा हिसाबले यहाँ बसे । उनीहरुको आफ्नो कुनै राजनीतिक अभिप्राय थिएन । उनी भन्छन् ‘कानुनका बारेमा नजानेर र आफ्ना कागजातहरु सम्हाल्न नसकेका कारणले पनि धेरै नागरिकहरुले नागरिकताको लागि समस्या पाएको देखिन्छ ।‘
म्याण्डले विश्व विद्यालयबाट स्नातक गरेका घिमिरेको काठमाडौसँग गजबको सम्बन्ध बस्यो । मातृभुमि सेवक संघ नामक संस्था मार्फत उनी सन् १९९० देखि ०९७ सम्म काठमाडौ बसे । हिन्दु विद्या पिठमा उनले ६ वर्ष पढ्ने पढाउने काम गरे । यही बखत उनले ताहाँचल क्याम्पसबाट विएड गरे । अचेल काठमाडौ जाँदा उनलाई त्यस बखतको सडक, गल्ली र घरहरुको खुब झझल्को आउँछ । भन्छन् ‘त्यतिखेर भर्खर नेपालमा राजनीतिक परिवर्तन भएको थियो ।‘ ती दिनहरुलाई सम्झँदै उनी भन्छन् ‘हामी म्यान्मार मै जन्मियौँ । हुर्कियौँ । हामीलाई यही माटोको माया छ । तर नेपाल र नेपालीलाई पनि हामी असाध्य माया गर्छौँ ।‘
अर्को संयोग गोमा भाउजु र उनको पहिलो भेट नेपाल मै भयो । करिव २ दशक लामो दाम्पत्य जीवनको रोमान्चक यात्राको सुरुवाती दिनलाई सम्झँदै गोमा भाउजु भन्छिन् ‘मेरी फुपुको घर काठमाडौको नक्सालमा थियो । फुपुले नै उहाँसँग भेट गराउनु भयो ।‘ सागर गीत गुनगुनाउँछन् ।
देखेकोले हुन्न हजुर
लेखेको नै चाहिन्छ
विहे वा आफ्नो कर्म थलोको बारेमा सागर दाइ निश्चित थिएनन् । तर परिवारको सल्लाहलाई उनले आत्मसात गरे र विहेकै लागि उनी सन् १९९७ मा म्यानमार फर्किए ।
अचेल साथीहरुसँग मिलेर मिनिरल वाटरको फ्याक्ट्र्ी चलाएका उनी खासमा अचेल समाज सेवामै व्यस्त छन् । गोमा भाउजुलाई औँल्याउँदै उनी भन्छन् ‘उहाँले सबै कुरा सम्हाली दिनु भएकोले मैले यसरी कद्न भ्याएको छु ।‘ गोमा भाउजुलाई पनि दाइले नेपाली समाजका लागि गरिरहेको यो दुःख र मेहनतप्रति सन्तुष्टि छ । तर सर्तक भएर काम गर्न सुझाइ रहन्छिन् । उनी भन्छिन् ‘उहाँको निक्कै जिम्मेवारी छ । जसअपजस आइरहन्छ । कसले के भन्छ, कसेले के भन्छ । चिन्ता त मलाई नै हुन्छ ।‘ जसरी समाज सेवाका लागि सागर दाइ कुदेका छन्, चन्दा र सहयोगका लागि गोमा भाउजुले धेरै पटक थैली खाली गरेकी छिन् ।
आजभन्दा २ दशकअघि यहाँ अन्र्तजातीय विवाह गर्नु ठुलो चुनौति थियो । उनीहरुको विवाह आफैमा सामाजिक क्रान्ती जस्तो थियो । निक्कै समझदारी र सन्तुलनमा चलेको यो जोडी आफ्नै मेहनत र संघर्षले म्यान्मार मुलुकमा एउटा प्रतिष्ठित जीवन बाँचिरहेको छ । करिव २ लाख नेपालीको समृद्धि र उत्थानका लागि अनेकौँ सपना बुनेका सागर घिमिरेलाई यो दुई वर्ष परिवारका लागि समय मिल्ने छैन । घर र व्यापार सम्हालेर गोमा भाउजुले ठुलो टेवा दिएकी छन् । वर्षौँदेखिका साकाहारी उनी गत मे महिनामा संघको अध्यक्ष चुनिएपछि भाउजुकै सल्लाहमा मदिरालाई पनि तिलान्जली दिए । उनको चिन्ता छ ‘म्यान्माली नेपाली युवाहरुको स्थिति कहाली लाग्दो छ । हरेकघरबाट १६ वर्ष नटेक्दै युवाहरु पढाइ छोडेर मजदुरी गर्न थाइल्याण्ड पुगेका छन् ।‘ बौद्ध भिक्ष’ जस्ता शान्त लाग्ने सागरमा रात ढल्किँदै गएपछि चिन्ताका छालहरु उठ्दैछन् । मैले आजलाई विदा मागेँ । हिंड्ने बेलामा घिमिरे दाइले फ्ठ्याट्ट सोधे ‘आउने हप्ता कत्थामा नेपाली युवाहरुको सम्मेलन हँुदैछ जाने हो ?‘ मेरो खुशीको सीमा रहेन ।
करिव ११ महिनाअघि होटल डाइमण्डको लविमा यिनीसँगको पहिलो भेट मिठो कफी गफमा टुडि.्गयो । त्यतिखेर उनी एनआरएन म्यानमारको अध्यक्ष पदमा थिए । सन् २००५ मा काठमाडौमा भएको पहिलो गैर आवासीय संगठनको भेलापछि उनी म्यानमारका लागि अध्यक्षमा च’निएका थिए । उनको चिन्ता म्यानमारका नेपाली भाषी समाजको उन्नति र समृद्धितिरको थियो । उनको स्पष्ट मत छ ‘हामी खासमा एनआएन हैनौँ तर संसारभरी छरिएर बसेका नेपाली समुदायलाई जोड्ने एउटा माध्यम भएको हुनाले हामी पनि यसको सदस्य भयौँ ।‘
दोस्रो पटक उनले बौद्ध ध्यानगुरु विन मिन ट्विलाई सिडोना होटलको लविमा अर्को कफी गफमा भेट गराए । जसको सहयोगमा उनले ०७२ को भुकम्प पिडितहरुलाई नेपालमा ठुलो रकमले सहयोग गरेका रहेछन् । ध्यान गुरु र अन्य दाताहरुसहित उनी नेपालका पहाडी गाउँहरुमा पुगेर राहत बाँडेछन् ।
यी ध्यान ग’रु कस्ता भने सन् सत्तरीको दशकमा ने विनको निरंक’स सत्ता विरुद्धमा बन्ध’क उठाएरै लडेका । तर अहिले अहिंसा परमोधर्म भनेर ध्यानमा लागेका छन् । फाईभ स्टार होटलमा कफीगफमा भेटिने यिनको हातमा एप्पलको लेटेस्ट आइ फोन छ । बौद्ध धर्मको संस्कारमा ह’किएका असली विपस्यना ग’रु ट्वि भन्छन् ‘स’विधा उपयोग गर तर त्यसमै मरिहत्ते नगर । डिट्याच्मेन्ट सबैभन्दा ठ”लो क’रा हो ।‘ उनीसँगको छोटो भेटमा जीवन र जगतका अनेकौँ क’रा भए । यिनको बोल्ने तरिका र सालिन व्यक्तित्वले जो कोहीलाई आकार्षित गर्छ । सबैभन्दा बढी प्रभाव सायद सागर घिमिरेमा परेको छ । उनी सागर झैँ सान्त छन् ।
‘फस्ट ईम्प्रेसन ईज दि लास्ट ईम्प्रेसन‘ भन्ने उक्ति अचेल प्राय गलत सावित हुने गर्छ । केही भेटमा मात्रै मान्छेको असली रुप देखिन्छ । तर ख्याउटे ज्यानका यी हँसिला व्यक्तित्वले पहिलो भेटमा जसरी सकारात्मक प्रभाव छोडे, त्यसपछिको पटकपटकको भेटले त्यस उक्तिलाई चरितार्थ गरिछाड्यो । त्यसैले म उनीसँग लामो बार्ताको अपेक्षामा रहेँ । उनी आफ्ना विशेष योजनाहरु सुनाउन चाहन्थे जसका लागि पर्याप्त समयको खाँचो थियो ।
संसारभरबाट म्यानमार आउने नेपालीहरु नेपाली राजुदुतावास कति पुग्छन् थाहा छैन । तर सिंगै दुतावास जस्तो भएर बसेका माउ विन(बर्मेली नाम) अर्थात सागर घिमिरेलाई नभेटी फर्किने सायदै होलन् । नेपाली समाजसँग जोडिएका व्यवसायी, समाजसेवी, कलाकार, साहित्यकार सबै उनी कहाँ ठोक्किन आइपुग्छन् । म पनि त्यसरी नै उनीसम्म ढोक्किन पुगेँ ।
डाक्टर सन्द’क रुइतको आँखा सिविरको आयोजनादेखि स्क’ले केटाकेटीलाई कलम कापी बाँड्ने कामसम्म उनी देशभर क’दिरहेका ह’न्छन् । उनका साथीहरु भन्ने गर्छन् ‘सागर जी यात्रा धेरै गर्छन् ।‘ उनी भन्छन् ‘यात्राले मान्छेलाई सिर्जनशील बनाउँछ ।‘ म्यानमारभरी उनी समाजसेवाकै लागि कुदिरहन्छन् । नेपाल त उनको लागि पानी पँधेरै भैगयो । समाजसेवा र कामकै सिलसिलामा थाइल्याण्ड, मलेसिया, जापान कुदिरहन्छन् ।
फुर्सदिलो गफका लागि बल्लतल्ल संयोग मिल्यो । गत नोभेम्बर १५मा उनले यंगुनको आफ्नै निवासमा निम्तो दिए । निवासमा पुग्दा उनी आफ्नो वर्षौँदेखिको नियतिबाट मुक्त थिएनन् । भारतको असामबाट आएका असाम गोर्खा सममेलनका त’ल्सीप्रसाद शर्मा र दन्दीप्रसाद कोइरालासँग गफिँदै थिए । आगामी डिसेम्बरमा असाममा गोर्खा महोत्सव गर्ने योजना रहेछ । त्यही सिलसिलामा छिमेकी मुलुकका नेपाली भाषीहरुलाई महोत्सवमा समेट्न ती दुई व्यक्तित्व म्यानमार छिरेका रहेछन् । रंगुन आएर सागर घिमिरेलाई नभेट्नु मिसन अपुरो हुनु जस्तै थियो ।
धन्न उनले उक्त भेटघाटलाई चाँडै विट मारे र हामी गफिन थाल्यौँ ।
‘के म्यानमारमा हामी यस्तो समाज बनाउन सक्दैनौँ ? यहाँका द’ई लाख म्यान्मा नेपालीहरु पुर्ण शिक्षित होउन् । यहाँको नेपाली भाषा समृद्ध होओस् । सबै म्यान्मा नेपालीहरु सम्पन्न होउन् ।‘ उनले यो सबै आकांक्षालाई एउटै वाक्यमा भन्ने कोसिस् गरे । ‘म्यान्माका नेपालीहरुलाई गर्भमा भएदेखि नमरुन्जेलसम्म अभाव नहोस् ।‘
म्यान्मा नेपाली सम्पन्न भए भने यहाँका अरु समुदायलाई पनि बिस्तारै सहयोग गर्न सकिनेछ भन्ने उनको सोच छ । सुन्दा निक्कै सुन्दर लाग्ने यो सपना पुरा गर्न कति गाह्रो छ ? उनको उर्जा देखेर मैले उनका अगाडि निराशाजनक कुरा गर्ने स्थिति छैन । मेरो मौनतालाई चिर्दै उनले भने ‘सम्भव छ । असम्भव जस्तो लागे पनि सम्भव बनाउनु पर्छ ।‘ उनी हिम्मतका साथ थप्छन् । र, स्कुले बच्चालाई झैँ कथा सुनाउँछन् । ‘दुधको पोखरी भन्ने कथा सुनेको छ ?‘
‘गाउँलेहरुले दुधको पोखरी बनाउने निर्णय गरे छन् । हरेक परिवारले एकएक भाँडो दुध पोखरीमा ल्याएर खन्याउने निर्णय गरेछन् । एउटा गाउँलेको मनमा आएछ, सबैले दुध खन्याइहाल्छन् । त्यत्रो दुधमा म एउटाले पानी हाल्दा कस्ले थाहा पाउँछ र ? आखिर दुधको पोखरी बनी हाल्छ ।
भोली पल्ट विहान हेर्दा त पोखरी दुधले हैन पानीले भरिएको रहेछ । त्यो एक गाउँलेले सोचे जस्तै सबैले सोचेर पानी नै खन्याएका रहेछन् । हामीले आफ्नो समाजको लागि काम गर्ने हो भने यस्तो सोचको अन्त्य गर्नु पर्छ । नत्र दुध पोखरीको ठाउँमा पानी पोखरी बन्छ ।‘
उनको म’ल अभिप्राय यसरी पोख्छन् ‘हरेकको मन सेवा भावले भरियो भने हामी गोर्खाली नेपालीहरुको लागि एउटा बृहत कोष जम्मा गर्न सक्छौँ र त्यसबाट समुदायको शिक्षा, स्वास्थ्या र चेतनाको विकाशमा खर्चन सक्छौँ । वा उद्योग खोलेर रोजगारीको सिर्जना पनि गर्न सक्छौँ ।‘
म्यानमारका नेपाली भाषी नागरिकहरुलाई कसरी सम्बोधन गर्ने भन्ने दुविधा मलाईँ छँदै थियो । आफ्नो जातीय पहिचानको कुरा हुनाले विषय सम्बेदनशील छ । स्पष्ट नभइ लेख्नु यस समुदायको चित्त दुखाउनु हो । तर महसुस गर्दैछु, यति ठुलो देशमा अल्पसंख्यक भएर बसेको यो समाज अदृश्य रुपमा आफ्नो भाषा, संस्कृति र जातीय अस्तित्वको लडाईँमा छ । त्यसैले यो पहिचानको सगोल नाम के हुन सक्ला ?
म्यान्मारका गोर्खाली नेपाली नागरिक ? कि म्यानमारका गोर्खाली ? म्यानमारका नेपाली ? कि म्यानमारका नेपाली हिन्दु ? यी शब्दहरुबीच यो समाज अन्तक्र्रिया र मन्थनमा छ । संसारको कुनै पनि कुनामा पुगे पनि मान्छेको सबैभन्दा ठुलो आधार उसको पहिचान र सांस्कृतिक अस्तित्व रहेछ । यसदेशमा अझै पनि नेपाली भाषीहरुले पहिचानको कुरा उठाउनु ठुलो खतरा मोल्नु हो । अचम्म लाग्दो क’रा के छ भने कमजोर वा अल्पसंख्यकहरु आफ’लाई जे सम्बोधन गरिँदा सम्मानित ठान्छन् शक्तिमा ह’नेहरुले त्यसमा सहमती जनाउँदैनन् ।
नेपालभित्र कयौँ जाती, भाषा र संस्कृति यसैको लागि वर्षौँदेखि लडिरहेका छन् । लोकतन्त्र आएको भनेको देशमा त धेरै समुदायले खुम्चेर बस्नु परेको छ । म्यानमार त भर्खर प्रजातन्त्रको बाटोतिर हिंड्दैछ । उनका अनुसार तुलनात्मक रुपमा अन्यमुलका म्यान्मा नागरिकभन्दा नेपाली मुलका म्यान्माले म्यानमार सरकारबाट माया र सद्भाव पाएको छ । तर त्यसमा पनि उसका आफ्नै सिमा छन् । राज्यसत्ताको परिवर्तनसँगै म्यानमार नयाँ य’गमा प्रवेश गर्दा नेपाली सम’दायले पनि अझै न्याय पाउँछ भन्ने अभियन्ताहरुको धारण छ यहाँ । त्यसो त कचिन, छिन जस्ता आदिबासी सम्बोधन पाएका नागरिकहरु अझै राज्यसत्तासँग ससस्त्र भ’मिगत लडाईंमा छन् अझै ।
घिमिरेले आफ्नो नागरिकता झिके । नागरिकतामा धर्म खुलाइएको हँुदो रहेछ । जातीको ठाउँमा गोर्खाली लेखिएको रहेछ । भाउजु गोमाले भनिन् ‘मेरो नागरिकतामा पनि गोर्खाली लेखिएको छ ।‘
‘हाम्रो संस्था भित्र भने हालसम्म गोर्खाली हिन्दु भनेरै चलाइएको छ तर यसको निक्र्योलमा हामी चाँडै पुग्दैछौँ ।‘ घिमिरेले भने । यतिखेर उनी यस्ता उल्झन्हरु स’ल्झाउने स्थानमा छन् ।
एनआरएन अध्यक्षको उनको कार्यकाल पुरा भएर नयाँ अध्यक्ष आएका छन् तर सागर घिमिरेमाथि झन् ठुलो जिम्मेवारी थपिएको छ । गत मे महिनामा भएको नेपाली भाषीहरुको सम्मेलनले उनलाई अखिल म्यान्मा देशिय गोर्खा हिन्दु धार्मीक संघको केन्द्रिय अध्यक्ष चुनेको छ । हाल म्यानमार देशभरीमा यस संस्थाको ३५ वटा शाखा र २०२ वटा प्रशाखाहरु छन् । म्यानमार देशभरी ३३० वटा टाउनसीप छन् । त्यसमध्ये ३४ वटा टाउनसिपमा ३५ वटा शाखा छन् । यही संस्थामार्फत म्यानमारका बहुसंख्यक नेपाली भाषी एउटै छाता मुनी छन् । तर जीउँदा मानिसहरुको चहलपहल हो समाज । यसभित्र पनि खटपटी र अफठ्याराहरु छन् । त्यसलाई चिर्दै संस्थालाई समुदायको हितमा बलियो बनाउने उनको विश्वास स्वेडागोन झैँ टल्किरहेको छ ।
ईतिहासलाई हेर्दा म्यानमारमा पहिलो पटक सन् १९४७ मा अखिल बर्मा नेपाली संघको नाममा नेपाली भाषीहरुको संगठन बनेको देखिन्छ । जसको संस्थापक अध्यक्ष थिए अत्तर सिंह क्षेत्री । फेरि उनकै अध्यक्षतामा सन् १९५२ मा अर्को संस्था अखिल बर्मा गोर्खा संघ बन्यो । त्यसैगरी सन् १९५२ मै मनबहादुर लिम्बुको अध्यक्षतामा अल बर्मा गोर्खा संघ बनेको देखिन्छ । फेरि मेजर भागिमान सुब्बाको अध्यक्षतामा सन १९५७ मा संयुक्त नेपाली गोर्खासंघ र सन् १९६१ मा प्यीठाउँसु(य’नियन) गोर्खा संघ बनेको ईतिहास छ । यसरी नै नेपाली भाषीहरु संगठित हुने र आफ्नो जातीय, भाषा र संस्कृतिको सम्बर्धनका लागि एक जुट हुने अभियान चलिरहेको थियो । सन् १९६२ मा देशको सम्पुर्ण अधिकार र सासन शक्ति तत्कालीन सैनिक जेनेरल ने विनले आँफुमा लिएपछि उथलपुथल भयो । निजि व्यापार व्यवसाय सबै सरकारी करण गरियो ।
यही बखतदेखि सबै समाजिक संघसंस्थाहरुलाई प्रतिबन्ध गरियो । त्यस कानुनले नेपाली भाषीलाई मात्रै होइन देशका अन्य जाती र समुदायलाई पनि त्यसरी नै असर गर्यो ।
सन् १९८२ मा फेरि धर्मको नाम दिएर नेपाली भाषीहरुको संस्था बन्यो अखिल म्यान्मा देशिय गोर्खा हिन्दु धार्मिक संघ । यसको संस्थापक अध्यक्ष हुनुहुन्थ्यो लेफ्टिनेन्ट कर्णेल दुरा लक्ष्मण राई (दुराको नेपाली अर्थ हुन्छ सुरा । सरकारबाट उनले पाएको सम्मान पदवी हो यो ) । त्यसपछि क्रमश कर्णेल टंकध्वज नेपाल, क्याप्टेन कुलदीप लिम्बु, मेजर पुर्णबहादुर तिवारी यस संस्थाको अध्यक्ष भए । यही संस्थाले आजसम्म निरन्तरता पाएको छ । यसलाई अझै आधुनिकिकरण गर्ने जिम्मा आएको छ अध्यक्ष सागर घिमिरे र उनको टिमलाई । उनी भन्छन् ‘देशमा प्रजातन्त्रको सुर्य उदाएको छ, उज्यालोको किरण हामीसम्म आईपुग्ने कुरामा म आशावादी छु ।‘ हिजो देशको राजनीतिक कारणले गर्दा धार्मीक नाम दिएर बनेको यस संस्थाले अबको दिनमा कसरी आफुलाई अझै समृद्ध र उदार बनाएर सबै म्यान्माली नेपालीहरुलाई अटाउन सकिन्छ भन्ने चुनौति छ । आफ्नो कार्य समिति निक्कै जुझारु र आधुनिक भएको विश्वस्त दिलाउँदै उनी भन्छन्, ‘हाम्रा पुर्खाहरुको योगदान र ईतिहासलाई बचाउँदै हामी मान्मारका नेपाली जातीलाई समृद्ध बनाउन चाहन्छौँ ।‘
भारतमा झैँ यहाँ पनि नेपाली एउटा जातीको रुपमा स्थापित हुन खोजेको देखिन्छ । तर किरात वा अन्य धर्म मान्ने म्यान्मा नेपालीहरु अझै पनि संस्थामा अटाउन नसकेको सत्य गुपचुप छ । यस विषयमा खुलेर कुरा गर्नु पनि स्वभाविक मानिदैन । अध्यक्ष घिमिरे भन्छन् ‘हामी एकजुट र समृद्ध हुनै पर्छ । यसले कसैलाई भेदभाव नगरी समाजिक काम गर्दै आएको छ ।‘ यस संस्थाको अध्यक्षता किरात सम‘दायका अग्रजहरुबाट पनि पटकपटक भएको ईतिहास भने धेरै प‘रानो हैन । तर पनि यदाकदा विचार नमिलेर नयाँ संस्था बन्ने क्रम पनि यहाँ देखिन्छ ।
अन्य खाले अन्धविश्वासहरुमा पनि म्यान्मारका नेपाली विश्वमा नमुना बन्न सक्ने उनको सोच छ । उनी भन्छन् ‘कति कुराहरुको परिवर्तन नेपालबाट नै होस् भन्ने लाग्छ ।‘ नेपालमा अभ्यास भइरहेको सामाजिक अन्धविश्वास तथा पुरानो ठर्राको धार्मीक अभ्यासको प्रभाव यहाँ बढी छ । उनी थप्छन् ‘तर नेपालबाट यो परिवर्तन भएन भने हामी म्यानमारबाट पनि सुरु गर्न सक्छौँ । जस्तो कि मृतकको १३ दिने संस्कारलाई छोट्याउने कुरा ।‘
उनको फोन बज्दै थियो । त्यही साता छिन प्रान्तको कत्था सहरमा आयोजना हुन गैरहेको नेपाली भाषीहरुको युवा सम्मेलनले उनलाई अलमल्यायो ।
छेऊमा चुपचाप बसेकी गोमा भाउजुसँग बार्ता गर्ने मौका यही थियो । कामबाट उनी भर्खरी घर आइपुगेकी थिइन् । ‘म रुवीको ब्यापारमा छु । देश विदेशका व्यापारीहरुका बीच ब्रोकरको काम गर्छु ।‘ त्यसो त म्यानमारको सुन्दर सहर मोगोक र त्यसको आसपासमा बस्ने प्रायलाई के गर्नु हुन्छ भनेर नसोधे हुन्छ । पक्कापक्की छ यहाँका बह’ संख्यक नेपाली रुवी वा पत्थरको व्यापारमा संम्लग्न छन् । उनले भनिन् ‘म अन्तरी बहिनी हुँ । मेरा मामाहरु र दिदीहरु पनि यही व्यापार गर्ने हुनाले मैले उहाँहरुबाटै सिकेँ ।‘
हामी एकछिन पुर्खातिर फर्कियौँ । उनकी आमाका बुबाआमा नेपालबाट आउनु भएको रहेछ । आमाको जन्म म्यान्मारमै भएको रहेछ । बुबा भने नेपालबाट आउनु भएको रहेछ । मोगोक भन्दा केही माइलभित्र तीनफया भन्ने गाउँमा जन्मिएकी गोमा भाउजुको बाल्यकाल पनि अधिकांश म्यान्मा नेपालीको झैँ खेतीपाती, घर, गोठकै परिवेशमा बित्यो । ‘१५, २० वटा गाई थिए । ४०, ५० वटा बाख्रा थिए । करिव ३ माइल हिंडेर स्कुल जानु पथ्र्यो ।‘ अरुले झैँ उनले पनि हिउँदे विदामा चलाउने ३ महिने नेपाली कक्षामा नेपाली पढ्न लेख्न सिकिन् ।
उनको जन्म र कर्म थलो नै म्यानमार भयो । म्यानमार कै नागरिक भएपछि भाषा र संस्कृति कै कारणले नेपाललाई मरिहत्ते गर्नु पर्ने कारण उनी देख्दिनन् । तर पनि केही वर्षअघि बुबाको जन्मथलो खोज्दै भोजपुर पुगिन् । उनी भन्छिन् ‘रातभरी हिंडेर त्यो बिकट पहाड पुगेँ । त्यहाँका रायमाझीहरुलाई भेटेँ तर उनीहरुले वास्तै गरेनन् ।‘
उनी केही पटक नेपाल पुगिन् र आमाका आफन्तलाई पनि भेटिन् तर तितो अनुभव लिएर फर्किन् । आफन्तले पनि भेट्दा खासै चिज नगरेपछि नेपालका मान्छे नै चिसा हुन् कि जस्तो उनलाई लागेको छ । ‘यहाँ त गाउँलेलाई पनि हामी वास्ता गर्छौँ । त्यहाँ त भावनै नभएको जस्तो महसुस भयो मलाई । नरिसाउनु होला तर मैले मनमा लागेको कुरा भनेको हुँ ।‘ कुरा सुन्दा गोमा भाउजुको चित्त निक्कै दुखेको महसुस हुन्थ्यो । म्यान्माली नेपालीहरुले पाउनालाई महत्व दिएको देख्दा मलाई पनि हामी साँच्चै चिसा उन थालेछौँ जस्तो महस’स भयो ।
सागर दाइ फोन बार्ताबाट फुर्सद भए । उता भान्सामा नेपाली पाराको खान्की तयार रहेछ । घरकी सहयोगी रहिछन् तामिल किशोरी गीता । भाउजुले भनिन् उ पनि हिन्दु हो त्यसैले नाम हामीहरुसँग मिल्छ । यस मुलुकमा एकअर्कालाई जोड्ने माध्यम धर्म र जाती भएको छ ।
पुर्खाको कुरा निस्कि गयो । सागरदाइतिर मेरा जिज्ञासा मोडिए । आफ्ना पुर्खा गुल्मीबाट आएका भन्ने उनले सुनेका हुन् । कलकत्ता हुँदै कालापानीको बाटो म्यानमार छिरेका रहेछन् । तर नेपालमा अहिले परिवारका मान्छे कोही छैनन् । ब्रिटिस सामाज्यबाट म’क्त भएपछि म्यान्मार सरकारले धेरै एफआरसी(म्यान्मारमा बसेका विदेशी)लाई नागरिकता दियो । तर उनका बाआमाले एकदिन नेपाल फर्किइन्छ भनेर म्यानमारको नागरिकता लिनुभएन ।
सागर भन्छन् ‘टन्न सम्पत्ती कमाएर नेपाल फर्किने भन्ने आशमा उहाँहरु बस्नु भयो । न टन्न सम्पत्ती भयो । न नेपाल फर्किइयो । न त बसेको ठाउँको नागरिकता हात लाग्यो ।‘ यहाँको राजनीतिक अस्थिरताको कारणले यस्तो दोधारमा थिए उनका बुबाआमाका पुस्ता । धेरै नेपाली भाषीलाई एक दिन नेपाल फर्किइन्छ भन्ने नै थियो । सैनिक सासनले झन् भय थप्यो । नागरिकता पाउन त्यति सहज भएन । फेरि सन् १९८० मा लेफ्टिनेन्ट कर्नेल दुरा लक्ष्मण राईको ठ’लो प्रयासले धेरै नेपालीहरुले नागरिकता प्राप्त गरे । सागर भन्छन् ‘जुनदेशमा जन्मिइयो, हुर्किइयो । पसिना र रगत बगाइयो त्यही देशमा अनागरिक भएर बन्नु पर्यो भने त जिन्दगी चलाउन गाह्रो हुन्छ । त्यसैले हामीले नागरिकतालाई विशेष महत्व दियौँ ।‘ राज्यले समस्या सिर्जना गर्ला भनेर ग’पच’प राखिएको अहिलेको एउटा समस्या नागरिकता पनि हो । अझै केही नेपाली भाषीहरुले यहाँको नागरिकता पाइनसकको हुनाले अखिल म्यान्मादेशीय गोर्खा हिन्दु धार्मीक संघले यस समस्यालाई विशेष प्राथमिकतामा राखेर काम गरिरहेको छ । अध्यक्ष घिमिरे भन्छन् ‘४, ५ पुस्तादेखि यहाँ बस्तै आएका नागरिकहरुले पनि नागरिकता नपाएको अवस्था छ । छुटपुटमा रहेकाहरुलाई पहिला नागरिकता दिलाएर कान’नी अधिकार प्राप्त गराउनु हाम्रो ध्येय हो । त्यसपछि समानान्तर रुपमा शिक्षा, स्वास्थ्य र चेतना अभिबृद्धिमा काम गरिहेका छौँ ।‘
सागर घिमिरेका अनुसार पुर्खाहरु नेपालबाट म्यानमार ३ किसिमले भित्रिए । सैनिकको रुपमा, अंग्रेजहरुको माइम फ्याक्ट्र्मिा माइम खन्ने मजदुरको रुपमा र किसानका रुपमा । यसरी आएका नेपालीहरुको निक्कै सोझो र सिधा हिसाबले यहाँ बसे । उनीहरुको आफ्नो कुनै राजनीतिक अभिप्राय थिएन । उनी भन्छन् ‘कानुनका बारेमा नजानेर र आफ्ना कागजातहरु सम्हाल्न नसकेका कारणले पनि धेरै नागरिकहरुले नागरिकताको लागि समस्या पाएको देखिन्छ ।‘
म्याण्डले विश्व विद्यालयबाट स्नातक गरेका घिमिरेको काठमाडौसँग गजबको सम्बन्ध बस्यो । मातृभुमि सेवक संघ नामक संस्था मार्फत उनी सन् १९९० देखि ०९७ सम्म काठमाडौ बसे । हिन्दु विद्या पिठमा उनले ६ वर्ष पढ्ने पढाउने काम गरे । यही बखत उनले ताहाँचल क्याम्पसबाट विएड गरे । अचेल काठमाडौ जाँदा उनलाई त्यस बखतको सडक, गल्ली र घरहरुको खुब झझल्को आउँछ । भन्छन् ‘त्यतिखेर भर्खर नेपालमा राजनीतिक परिवर्तन भएको थियो ।‘ ती दिनहरुलाई सम्झँदै उनी भन्छन् ‘हामी म्यान्मार मै जन्मियौँ । हुर्कियौँ । हामीलाई यही माटोको माया छ । तर नेपाल र नेपालीलाई पनि हामी असाध्य माया गर्छौँ ।‘
अर्को संयोग गोमा भाउजु र उनको पहिलो भेट नेपाल मै भयो । करिव २ दशक लामो दाम्पत्य जीवनको रोमान्चक यात्राको सुरुवाती दिनलाई सम्झँदै गोमा भाउजु भन्छिन् ‘मेरी फुपुको घर काठमाडौको नक्सालमा थियो । फुपुले नै उहाँसँग भेट गराउनु भयो ।‘ सागर गीत गुनगुनाउँछन् ।
देखेकोले हुन्न हजुर
लेखेको नै चाहिन्छ
विहे वा आफ्नो कर्म थलोको बारेमा सागर दाइ निश्चित थिएनन् । तर परिवारको सल्लाहलाई उनले आत्मसात गरे र विहेकै लागि उनी सन् १९९७ मा म्यानमार फर्किए ।
अचेल साथीहरुसँग मिलेर मिनिरल वाटरको फ्याक्ट्र्ी चलाएका उनी खासमा अचेल समाज सेवामै व्यस्त छन् । गोमा भाउजुलाई औँल्याउँदै उनी भन्छन् ‘उहाँले सबै कुरा सम्हाली दिनु भएकोले मैले यसरी कद्न भ्याएको छु ।‘ गोमा भाउजुलाई पनि दाइले नेपाली समाजका लागि गरिरहेको यो दुःख र मेहनतप्रति सन्तुष्टि छ । तर सर्तक भएर काम गर्न सुझाइ रहन्छिन् । उनी भन्छिन् ‘उहाँको निक्कै जिम्मेवारी छ । जसअपजस आइरहन्छ । कसले के भन्छ, कसेले के भन्छ । चिन्ता त मलाई नै हुन्छ ।‘ जसरी समाज सेवाका लागि सागर दाइ कुदेका छन्, चन्दा र सहयोगका लागि गोमा भाउजुले धेरै पटक थैली खाली गरेकी छिन् ।
आजभन्दा २ दशकअघि यहाँ अन्र्तजातीय विवाह गर्नु ठुलो चुनौति थियो । उनीहरुको विवाह आफैमा सामाजिक क्रान्ती जस्तो थियो । निक्कै समझदारी र सन्तुलनमा चलेको यो जोडी आफ्नै मेहनत र संघर्षले म्यान्मार मुलुकमा एउटा प्रतिष्ठित जीवन बाँचिरहेको छ । करिव २ लाख नेपालीको समृद्धि र उत्थानका लागि अनेकौँ सपना बुनेका सागर घिमिरेलाई यो दुई वर्ष परिवारका लागि समय मिल्ने छैन । घर र व्यापार सम्हालेर गोमा भाउजुले ठुलो टेवा दिएकी छन् । वर्षौँदेखिका साकाहारी उनी गत मे महिनामा संघको अध्यक्ष चुनिएपछि भाउजुकै सल्लाहमा मदिरालाई पनि तिलान्जली दिए । उनको चिन्ता छ ‘म्यान्माली नेपाली युवाहरुको स्थिति कहाली लाग्दो छ । हरेकघरबाट १६ वर्ष नटेक्दै युवाहरु पढाइ छोडेर मजदुरी गर्न थाइल्याण्ड पुगेका छन् ।‘ बौद्ध भिक्ष’ जस्ता शान्त लाग्ने सागरमा रात ढल्किँदै गएपछि चिन्ताका छालहरु उठ्दैछन् । मैले आजलाई विदा मागेँ । हिंड्ने बेलामा घिमिरे दाइले फ्ठ्याट्ट सोधे ‘आउने हप्ता कत्थामा नेपाली युवाहरुको सम्मेलन हँुदैछ जाने हो ?‘ मेरो खुशीको सीमा रहेन ।
