सत्यमोहन जोशीलाई दाह्री पाल्दा कस्तो देखिएला ? अझ पुर्णप्रकाश नेपाल यात्री र खेमराज केशवशरणको जस्तो । अनुमान गर्नुस् त ।
क्याविन नंंं. २०८ । बयोधा अस्पताल बल्खु । गत मंसिर र पुसमा जम्मा ३७ दिन सत्यमोहन सर फिजिसियन श्यामबहादुर पाण्डे र उनका सहयोगीको निगरानीमा रहनुभयो । निमोनिया भएर फोक्सोमा पानी जमेपछि उहाँले जिन्दगीमा पहिलो पटक ९५ वर्षको उमेरमा एन्टिवायोटिक औषधि खानु भयो । म उहाँलाई पहिलो पटक भेट्न जाँदा अलिअलि झुसेदाह्री थिए । दोस्रो पटक जाँदा निक्कै बढिसकेका थिए ।
अस्पतालबाट उहाँ घर फर्किएपछि मिडियाको ओइरो लाग्यो । एकदिन त दाह्रीवाल जोशीलाई उहाँकी जेठी छोरी काबेरीले टिभिमा अन्तर्वार्ता दिइरहेको देख्नुभएछ । हतारमा फोन गरेर काबेरीले भन्नु भएछ–‘बुबा किन दाह्री पालेको ? बुढो देखियो ।’ जोशीले भन्नु भएछ– ‘तिमीहरु नै बुढो भैसक्यौ । म बुढो नदेखिए को देखिन्छ त ?’ निक्कै कर गरेपछि उहाँले दाह्री त काट्नु भयो तर जुँगा राखेर । केही महिनाअघि नई प्रकाशनले उहाँलाई शताब्दि पुरुष घोषणा गरेको थियो । उहाँले ठट्टा गर्दै मलाई भन्नु भयो–‘सय वर्ष पुग्नलागेको मान्छे अब त अलिक गम्भिर देखिनु पर्यो । मलाई लाग्यो यो उपाधि जोगाउने एउटै उपाय दाह्री हो । ईतिहासलाई हेर्नुस् त सबै विद्धान् मानिएका मानिसहरुको लामोलामो दाह्री छ तर मलाई छोराछोरीले दिएनन् ।’
आजका मितिसम्म मैले मेरा नातेदार बाहेक सबैभन्दा बढि गएको घर सत्यमोहन सरकै रहेछ । कुनै पनि बेला । साँझ विहान दिउँसो । प्राय फोन नगरी जान्छु म त्यहाँ । एक्लै, दोक्लै वा ठुलो समुहमा । एउटा पछिल्लो जमघट रमाइलो छ । बेलायतमा बस्ने उहाँका कान्छा छोरा डा. पुर्णराज जोशीले त्यहाँको चर्चित दैनिक पत्रिका ‘दि गार्डियन’बाट पाएको उपहार सेक्सपिरका नाटकहरु ‘ह्यामलेट’ र ‘किंग लियर’को डिभिडि पठाउनु भएको रहेछ । उहाँलाई त्यो नाटक हेर्ने मन भयो । शिल्पी थिएटरबाट फिल्म प्रोजेक्टर लिएर सबै कलाकार टोली पुग्यौँ । हामी पुग्दा त उहाँले आफ्नो बैठक कोठालाई मिलाएर मिनी थिएटर जस्तो बनाउनु भएको रहेछ । कोठाको भित्तामा प्रोजेक्टर हानियो र उहाँसँगै बसेर म्याकबेथ हेरियो ‘रेड लेवल’को साथमा । यो उमेरमा पनि चुस्स लिएर भेटघाटलाई रमाइलो पार्ने उहाँको बानी अझै छ । एक प्याक मात्रै । सधैँभरी अपडेट भैरहन खोज्ने उहाँले नगरकोटी, अमर न्यौपाने र बुद्धिसागरसम्म पढ्न भ्याउनु भएको छ । शिल्पी थिएटरमै उहाँले भर्खरै नाटक लाटो पहाड हेर्न भ्याउनु भयो । घर फर्किन लाग्दा साँझ अबेर भैसकेको थियो । ट्याक्सीको हड्तालको कारणले स्कुटरमा उहाँलाई राखेर घरसम्म पुर्याउँदा उहाँलाई दुःख दिएकोमा मलाई लाज र पीडाबोध एकैपटक भैरहेको थियो । तर उहाँ तन्नेरी युवा जस्तै सजिलै स्कुटरमा बस्नुभयो । बाटोमा मुसलधारे पानी पर्यो । स्कुटरमै छाता ओढ्नु भयो । हावाले बाङ्गिएको छाता सहित हामी उहाँको घर पुग्यौँ । सहजताको पनि हद हुन्छ नि । मलाई लाग्छ, उहाँका निम्ति वर्ष गन्नु भ्रम मात्रै हो । स्वभाव र विचारले उहाँ निक्कै तन्नेरी र आधुनिक हुनुहुन्छ ।
पाटन कृष्णमन्दिरकै छेऊमा रहेको बखुम्बहाल गल्लीभित्रको नब्बेसालको भुइँचालोले नभत्काएको घर यसपटक चर्किएछ । त्यही घरमा उहाँ आफ्नी ९१ वर्षीय श्रीमती राधादेवि जोशीको साथमा हुनुहुन्छ । उहाँका मातापिता राजकुमारी र शंकरराज जोशीको अर्धकदको मुर्ति आगनमा ससम्मान छन् । एकदिन उसरी नै उहाँलाई भेट्न जाँदा काबेरी दिदी एकातिर र ९१ वर्षीय आमा अर्कोतिर पिंढीमा बसिरहनु भएको थियो । म र लुना पनि छेऊमा बस्यौँ । आमाले काबेरी दिदीलाई केही भन्नु भयो । मैले बुझिन । लाग्यो उहाँले नेपालभाषामा बोल्नु भयो । काबेरी दिदीले हामीलाई सुटुक्क सुनाउनु भयो–‘तपाईँहरुले नेपालभाषा बुझ्नुहोला भनेर उहाँले चाइनिज भाषामा तपाईँहरुको लागि चिया खाजा ल्याउनु भन्नु भएको ।’ उहाँ अचेल पनि चाइनिज च्यानल हेर्नु हुन्छ । यो आदिटोलको नेवार परिवारमा चाइनिज भाषाको प्रवेश रोचक छैन त ? सन् १९६० र ७०को दशकमा २ पटक गरेर ६ वर्ष चिनको पेकिङमा पेकिङ रेडियोको नेपाली कार्यक्रमको लागि भाषा सिकाउन सत्यमोहन जोशी सपरिवार हुनुहुन्थ्यो । त्यहीबेला उहाँले अरनिको माथि गर्नु भएको अनुसन्धानमाथिको कृति ‘अरनिको’ले उहाँलाई दोस्रो पटक मदन पुरस्कार दिलायो । पहिलो पटक मदन परस्कार दिलाउने कृति थियो ‘हाम्रो लोकसंस्कृति’ (२०१४)को ५ भाग । जसले नेपालीभाषाको व्युत्पत्ति थलो सिन्जाखोलादेखि लोक संस्कृतिसम्मको कथा भन्छ । तेस्रो मदन पुरस्कार दिलाउने कृति हो ‘नेपाली राष्ट्र्यि मुद्रा’ ।
नेपाली लोककथाहरुको अंग्रेजी अनुवाद ‘टेल्स अफ काठमाडौ’मा सत्यमोहन जोशीको ‘बाफचाको कथा’ पढेको हुँ धेरै वर्ष पहिले । त्यो बाफचा आज पनि पाटनको मुसैमुसाले भरिएको ‘गोल्डेन टेम्पल’बाट हरेक साँझ पाटन परिक्रममा गर्न निस्कन्छ ध्यानमा बसेका सिद्धार्थ गौतमको रक्षाको लागि । विशेष परिधानमा निस्कने १२ वर्ष मुनीको यो बालकका अघिपछि केही मानिसहरु हुन्छन् । प्रत्येक महिना बालक फेरिन्छ । उस्को ठाउँ नयाँ बालकले लिन्छ । कथा पढेपछि बालक खोज्दै गएको हुँ म केही पटक ।
हेन्स क्रिश्चियन आण्डरसनकी नग्न ‘लिटिल मर्मेड’ निर्जिव समुद्रको किनारमा छिन् । हजारौँ मानिसहरु उनको अगाडि फोटो खिच्न जान्छन् । सत्यमोहन जोशीको ‘बाफचा’ हरेक दिन विशेष परिधानमा खाली पैताला पाटन परिक्रमा गर्छ । कसैलाई अत्तोपत्तो छैन । तर, साँच्चै भन्छु युरोपेली लोककथाका आदि पुरुष एचसि आन्डरसन र सत्यमोहन जोशीमा निक्कै समानता छ । जोशीको आँगन हो पाटन दरबार स्क्वायर । आमाको पेटमै हुँदादेखि उनले कात्तिकनाच महसुस गरे । कृष्ण जन्माष्टमी, मछिन्द्रनाथको रथयात्रा, इन्द्रजात्रा, गाईजात्रा, अनेकौ किसिमका झ्यालिन्चा–लाखेनाच बाल्यकालदेखिका उहाँका पदचापहरु भए । सत्यमोहन सर अनकौँ लोककथा, परम्परा, जीवनपद्धति र जीवन दर्शनका खानी जस्तो भएर बस्नुभएको छ ।
अचेल पनि प्रत्येक सोमबार दिउँसो ४ बजे सत्यमोहन सरको घरमा बद्धगान हुन्छ । गाउँभरिका निरक्षर महिला आमादिदीबहिनी त्यहाँ आउँछन् । अत्यन्तै सुमधुर स्वरमा निक्कैबेर बुद्धगान गाउँछन् । नीतिकथा र बौद्ध दर्शनमाथि कथा वाचन हुन्छ ।
न्युजिल्याण्डमा पुग्ने पहिलो नेपाली(सन् १९५२) नामक किताब(प्रकाशित सन् १९९२साझा)मा सत्यमोहन जोशीको फोटो हेर्दा छक्क पर्नु हुनेछ । ओभरकोटमा सजिएका ३३ वर्षे जोशी झण्डै आण्डरसनसँग मिल्दोजुल्दो देखिनुहुन्छ । यदि आन्डरसनलाई नेपाली दौरा सुरुवाल र हातले बुनेको कपडाको खैरो टोपी लगाइदिने हो भने जोशी जस्तै देखिन्थे होला ।
सन २०१०को समरमा आहुसको एचसि आन्डरसन म्युजियम पुगेको थिएँ । आन्डरसनको म्युजियम परिसर अगाडिको तलाउमा मोटर जडित कृतिम ढुंगामा बसेकी सानी बालिका तैरिँदै थिइन् । समरमा हरेकसाँझ आन्डरसनका कथाहरुमा नाटक मञ्चन हुन्छन् त्यहाँ । र, त्यसदिन उनको लिटिल मर्मेड मञ्चन भैरहेको थियो । मेरो सम्झनामा उही सेतो परिधानको बालक बाफचा आयो । विशेष तरिकाले छातीमा क्रस गरिएको लुगा र तल कछाड । मैले हाम्रा सत्यमोहन जोशीलाई सम्झेँ । र, उनकी मञ्चन हुन नसकेकी चारुमतिलाई सम्झेँ । पछि राजन खतिवडाले मण्डलामा सुनकेशरी (२०६९), विमल सुवेदीले थिएटर भिलेजमा चारुमति (२०६९) र मैले शिल्पी थिएटरमा निर्देशन गरेको मजिपालाखे (२०७०) मञ्चन भयो । सुनकेशरी, चारुमति र मजिपालाखेकी बालामैचा हाम्रा आफ्ना लोककथा र संस्कृतिका लिटिल मर्मेड हुन् । खाली यिनलाई विश्वभर पुर्याउनुछ ।
यी ३ वटै र उनको अर्को नाटक ‘मृत्यु एक प्रश्न’ एकैपटक गत बैशाखमा पनि मञ्चन भए । सेक्सपियर, इब्सन, चेखव, बर्नाड स जस्ता नाटककार विश्वभर एकैपटक मञ्चन हुन्छन् । तिनका लागि राज्यले करौडौँ बजेट छुट्याउँछ । रंगमञ्च, चलचित्र, साहित्य, चित्रकला जस्ता कुराहरु देश चिनाउने र साँस्कृतिक विस्तारका विकल्प पनि हुन् । नेपालमा बालकृष्ण समका ऐतिहाँसिक पेन्टिडहरु धमिराले खानु, उनका नाटकका भेषभुषामा ढुसी पर्नु, भानुभक्त वा देवकोटाको घर मक्किएर जानु यो देशको लागि सरमको कुरा हैन । सत्यमोहन जोशी किन चासोको विषय हुन्थे । तर, निजी क्षेत्रबाट एकैपटक उनका ४ वटा नाटक मञ्चन हुनु नेपाली रंगमञ्चको लागि ऐतिहासिक क्षण थियो । राज्यले बजेट छुट्याएर वा उहाँ आफुले बल लगाएर भएको हैन त्यो । उहाँका रचनाले रंगमञ्चमा आफै हस्तक्षेप गरेक हुन् ।
३०को दशकमै उनका प्रसस्त नाटक मञ्चन भएका थिए । प्रचण्ड मल्लको निर्देशनमा एकेडेमीमा फर्केर हेर्दा(२०३३), जब घाम लाग्छ (२०३४), सपना ब्युँझन्छ (२०३५) जस्ता नाटक मञ्चन भए । मल्लकै निर्देशनमा सिपाई र रैती (२०२७) नाटक आर्मी हेडक्वाटरमा मञ्चन भएको थियो । उहाँको फर्केर हेर्दा नाटक एकेडेमीमा धेरै दिन मञ्चन भएर निक्कै व्यापार गरेको नाटक मध्ये मानिन्छ । मनबहादुर मुखियाको नाटक अनि देऊराली रुन्छ दार्जेलिङबाट काठमाडौमा ल्याएर मञ्चन भएपछि यसले निक्कै तहल्का पिट्यो । यो नाटकले निक्कै व्यापार गरेपछि सत्यमोहन जोशीलाई त्यस्तै रेकर्ड बनाउने नाटक लेख्न मन लाग्यो । नभन्दै त्यस्तै भयो । सुनील पोखरेलको निर्देशनमा २०६४ सालमा गुरुकुल र किर्तिपुरको नेपालभाषा एकेडेमीमा मञ्चन गरिएको जोशीको बाघभैरव नाटक पनि महिनौसम्म चल्यो । यो नाटक किर्तिपुरमा एकै दिन ४ पटक मञ्चन भयो । लोककथा र स्थानीय मिथमा आधारित उहाँका प्रायसबै नाटक आम दर्शकले मन पराउने खालका भए । बौद्ध दर्शन र प्रज्ञापारमिताका गहन अध्येता जोशीका सरल लाग्ने नाटक र कृतिमा पनि गहन दर्शन मिसिएरै आउँछ । धेरै नाटकहरु मध्ये उहाँ याज्ञवल्कमाथि लेखिएको नाटक मृत्यु एक प्रश्नको पटकपटक कुरा गर्नु हुन्छ । उहाँलाई लाग्छ यो नाटकमा भएको दर्शनले मान्छेलाई जीवन र मृत्युको अर्थ खोज्न अभिप्रेरित गर्छ ।
रोचक कुरा । तत्कालीन राजा ज्ञानेन्द्रले सासन हातमा लिएपछि एउटा चर्चित दैनिक पत्रिकाले घटनामाथि केही दिन सम्पादकीय लेख्ने हिम्मत गरेन । वि.सं. २०६१ माघ २० गतेको सम्पादकीय थियो पुर्वाभ्यास भैरहेको सत्यमोहन जोशीको गीति नाटक चारुमतिमाथि । पछि तिनै सत्यमोहन जोशी २०६२ चैत्र ३०को राजा विरुद्धको स्रष्टा आन्दोलनको सभापति भएर उभिनु भयो । जोशी सधैँ सत्ताको वरिपरि हुनुहुन्थ्यो भनि ठान्नेहरु चकित खाए । ९५ वर्षको उमेरसम्म आइपुग्दा सत्यमोहन सर योगदान र व्यक्तित्वका हिसाबले जीवित साँस्कृतिक धरोहर हुनु हो । एउटा लामो यात्रामा निस्किएका नदी जस्तो । त्यो नदीलाई कुनै सत्ता वा शक्तिको पर्वाह छैन । दुःख र हैरानीको वास्ता छैन । साँस्कृतिक अभियानका निम्ति जसका अनेक सपनाहरु छन् । ती सपनाहरुलाई मुर्त रुप दिन निरन्तर साधनामा लाग्नु वाहेक बिकल्प छैन ।
२०१५ सालको जननिर्वाचित सरकारले पुरातत्व विभाग खडा गर्यो । २०१६ सालमा जोशी पुरातत्व र सँस्कृति विभागको निर्देशक बनाइनु भयो । त्यसपछि उहाँले जमलमा नाचघरको स्थापना गर्नु भयो । जम्मा १ लाख ३७ हजारमा काठ गोदाम किनेर बनाइएको नाचघर ३० र ४० को दशकमा साँस्कृतिक केन्द्र नै बन्यो । उता २०२६ देखि २०३५सालसम्म तत्कालीन नेपाल राजकीय प्रज्ञा प्रतिष्ठानमा प्राज्ञ सह–सदस्यदेखि सदस्य सचिवसम्म हुँदा उहाँले केही महत्वपुर्ण कामहरुको थालिनी गर्नुभयो । उहाँकै नेतृत्वमा वि.सं. २०३३ मा नेराप्रप्रले नयाँ वर्षको अवसर पारेर राष्ट्र्यि नाटक महोत्सव र गाइजात्रा महोत्सव थाल्यो । यस अभियानले धेरै वर्षसम्म देशव्यापी रंगमञ्चीय जागरणमा एकहदसम्मको काम गर्यो । अचेल राष्ट्र्यि नाटक महोत्सवको चमक हरायो । सरकारले त्यस्तो खाले उत्सव गर्दैन । उहाँ भन्नुहुन्छ–‘विदेशीहरुको नयाँ वर्ष मनाउने आफ्नै तरिका छन् । हामीले आफ्नैखाले संस्कार बनाउन सक्यौँ भने संसारमा हाम्रो नयाँ वर्षको पहिचान बन्छ । त्यसैभएर मैले नयाँ वर्ष नाटक महोत्सव गरेर मनाउँ भन्ने सोच बनाएको थिएँ ।’
जोशी भन्नुहुन्छ–‘यतिखेर गजे घलेमाथि नाटक बनाउन पाए निक्कै गज्जब हुन्थ्यो ।’ दोस्रो विश्वयुद्धमा बहादुरीपुर्वक लडेवापत बेलायत सरकारले प्रदान गर्ने सबैभन्दा सम्मानित पदक भिक्टोरिया क्रस पाउने गजे घले गोर्खाको बार्पाक गाउँका हुन् । जुन ठाउँ २०७२को भुकम्पले सबैभन्दा क्षतिग्रस्त भयो । उहाँको विचारमा त्यस्तो सम्मानित मानिस जन्मिएको गाउँलाई बेलायत सरकारले पुर्ननिर्माण गर्नु पर्ने हो । हैन भने मानिसहरुले नाटकमार्फत प्रश्न गर्नसक्नेछन्–‘गजे घलेको बहादुरी र योगदानको अर्थ के हो ? के बार्पाकले अर्को पनि गजे घले जन्माउन सक्छ ?’ लोककथा, नीतिकथा र लोकसंस्कृतिका खानी सत्यमोहन सरको दिमागमा अन्य धेरै अलिखित नाटक, कथा र योजनाका प्लटहरु तहतह भएर बसेका छन् । हरेक पटक त्यहाँ पुग्दा केही नयाँकुरा सुन्न पाउँछु ।
लामो अनुभव र अध्ययनले उहाँलाई अचेल अनावश्यक व्यस्त बनाएको छ । तिज, दशैँ, तिहार होस् वा ईतबकरिद, ल्होसार उहाँका विचार र अनुभवका लागि मिडिया मरिहत्ते गर्छ । भ्यालेन्टाइन डे र क्रिसमसमा पनि मिडियाहरुले उहाँलाई छोड्दैनन् । उही प्रश्न–‘नेपालीहरुले भ्यालेन्टाइन डे मनाउनु ठिक हो ?’ संस्कृतिको विषयमा उहाँको सुन्दर विचार म कहिल्यै विर्सन्न । मानिस परिवर्तनशील छ जनावर जस्तो हैन । गौँथलीले सयौँ वर्षदेखि एकैखाले घर बनाउँछ । तर मानिस नयाँ र फरक खोज्छ । मान्छेले घर बनाउने तरिका हरेक दिन परिवर्तन हुन्छ । यसैगरी हाम्रो रहनसहन, चालचलन, संस्कृतिमा पनि परिवर्तन भैरहेको हुन्छ । त्यसैले जीवनपद्धतिमा मेरो पुरानो संस्कृति भनेर रोएर बस्नुको कुनै अर्थ छैन । तर, पछिल्लो पुस्ताको लागि संरक्षण गरेर भने राख्नु आवश्यक छ ।
उहाँको लागि सासनसत्ता र राज्य व्यवस्था पनि त्यस्तै हो । एकसमयमा राम्रो मानिएको सासनव्यवस्था मानिस आधुनिक हुँदै गएपछि परिवर्तन हुन्छ । लामोसमय राणा र शाहबंश भोगेका जोशीलाई लाग्छ राजाहरुले मानिसहरुको भावना र परिवर्तनलाई आत्मसात गर्न सकेनन् । गणतान्त्रीक राज्यव्यवस्था पनि भोगिसकेपछि जोशीको अनुभवले फरक कुरा बोल्यो । उहाँले खोजेको बेनिभोलेन्ट डिक्टेटरसिपको सिद्धान्तले केही समयअघि नेपाली मिडियामा तरंग ल्यायो । किसिमकिसिमका सासन व्यवस्था भोग्नुभएको जोशीलाई जंगबहादुर स्कुलको किताबमा पढाइने खलनायक जस्तो लाग्दैन । उहाँका विचारमा जंगबहादुरलाई एउटा सासन व्यवस्थाले खलनायकको रुपमा चित्रण गरेको हो । यो देशमा त्यस्तै किसिमको उदार–अधिनायकको आवश्यकता देख्नुहुन्छ उहाँ । बौद्धभिक्षु जस्ता जोशीले बेनिभोलेन्ट लिडरको खाँचोदेख्नु र माओवादी नेता प्रचण्डले जंगबहादुर र बुद्ध मिसिएको स्वभाव मन पराउनुमा केही समानता छ कि ?
कति मानिसहरुलाई पटकपटक भेटेपछि उनीहरुका कमजोरीहरु छताछुल्ल भएर आउँछन् । सम्बन्धमा उतारचढाव आउँछ । सत्यमोहन सर कमजोरी नै नभएको मानिस भन्ने मेरो अभिप्राय हैन । तर जति भेटेपनि, जति लामो अन्तरंगमा बसेपनि फेरि भोली उहाँलाई उसरी नै भेट्ने मन भएर आउँछ । ती मानिसहरु जसले उहाँको आलोचना गर्छन् । उहाँ तिनको बारेमा एकशब्द पनि नराम्रो बोल्नुहुन्न । उहाँभन्दा धेरै कम उमेरका मानिसहरुप्रति पनि उहाँको सम्मान र विश्वास प्रगाढ छ । भनौ न उहाँसँग कसैप्रति गुनासो नै छैन । निरन्तरता र समर्पण उहाँको सबैभन्दा ठुलो शक्ति हो भन्ने मलाई लाग्छ । स्वस्थ स्वास्थ्य उहाँको अर्को शक्ति हो । खानपिनमा खासै धेरै बार्नु नपर्ने, मजाले हिँडेरै वा सार्वजनिक यातायतमै एकठाउँबाट अर्को ठाउँमा जानसक्ने सत्यमोहन सर जीवनपद्धति र कर्म दुवै हिसाबले आजको समयमा हाम्रो प्रेरणा स्रोत हुनुहुन्छ ।
पारिजातलाई भेट्न पाएको भए हुन्थ्यो भन्ने थकथक मलाई सधैँ लागिरहन्छ । उहाँ बित्दा म गाउँमै स्कुलमा पढ्थेँ, त्यसैले सम्भवनै भएन । काठमाडौ आएर पनि गोविन्द गोठालेसँग भेट्न जाने र सँगत गर्ने शुद्धि आएन । अहिले उहाँ बितिसकेपछि पछुतो भएको छ । सताब्दी छुन लागेका माधव घिमिरे, सत्यमोहन जोशी जस्ता व्यक्तित्वहरुसँग संगत गर्न पाउनु, उहाँहरुको सामिप्यमा बसेर अनुभव र कथाहरु सुन्न पाउने सुन्दर अवसर सबैलाई कहाँ मिल्ला र ?
(तस्बिरहरु: कुमार आले )
क्याविन नंंं. २०८ । बयोधा अस्पताल बल्खु । गत मंसिर र पुसमा जम्मा ३७ दिन सत्यमोहन सर फिजिसियन श्यामबहादुर पाण्डे र उनका सहयोगीको निगरानीमा रहनुभयो । निमोनिया भएर फोक्सोमा पानी जमेपछि उहाँले जिन्दगीमा पहिलो पटक ९५ वर्षको उमेरमा एन्टिवायोटिक औषधि खानु भयो । म उहाँलाई पहिलो पटक भेट्न जाँदा अलिअलि झुसेदाह्री थिए । दोस्रो पटक जाँदा निक्कै बढिसकेका थिए ।
आजका मितिसम्म मैले मेरा नातेदार बाहेक सबैभन्दा बढि गएको घर सत्यमोहन सरकै रहेछ । कुनै पनि बेला । साँझ विहान दिउँसो । प्राय फोन नगरी जान्छु म त्यहाँ । एक्लै, दोक्लै वा ठुलो समुहमा । एउटा पछिल्लो जमघट रमाइलो छ । बेलायतमा बस्ने उहाँका कान्छा छोरा डा. पुर्णराज जोशीले त्यहाँको चर्चित दैनिक पत्रिका ‘दि गार्डियन’बाट पाएको उपहार सेक्सपिरका नाटकहरु ‘ह्यामलेट’ र ‘किंग लियर’को डिभिडि पठाउनु भएको रहेछ । उहाँलाई त्यो नाटक हेर्ने मन भयो । शिल्पी थिएटरबाट फिल्म प्रोजेक्टर लिएर सबै कलाकार टोली पुग्यौँ । हामी पुग्दा त उहाँले आफ्नो बैठक कोठालाई मिलाएर मिनी थिएटर जस्तो बनाउनु भएको रहेछ । कोठाको भित्तामा प्रोजेक्टर हानियो र उहाँसँगै बसेर म्याकबेथ हेरियो ‘रेड लेवल’को साथमा । यो उमेरमा पनि चुस्स लिएर भेटघाटलाई रमाइलो पार्ने उहाँको बानी अझै छ । एक प्याक मात्रै । सधैँभरी अपडेट भैरहन खोज्ने उहाँले नगरकोटी, अमर न्यौपाने र बुद्धिसागरसम्म पढ्न भ्याउनु भएको छ । शिल्पी थिएटरमै उहाँले भर्खरै नाटक लाटो पहाड हेर्न भ्याउनु भयो । घर फर्किन लाग्दा साँझ अबेर भैसकेको थियो । ट्याक्सीको हड्तालको कारणले स्कुटरमा उहाँलाई राखेर घरसम्म पुर्याउँदा उहाँलाई दुःख दिएकोमा मलाई लाज र पीडाबोध एकैपटक भैरहेको थियो । तर उहाँ तन्नेरी युवा जस्तै सजिलै स्कुटरमा बस्नुभयो । बाटोमा मुसलधारे पानी पर्यो । स्कुटरमै छाता ओढ्नु भयो । हावाले बाङ्गिएको छाता सहित हामी उहाँको घर पुग्यौँ । सहजताको पनि हद हुन्छ नि । मलाई लाग्छ, उहाँका निम्ति वर्ष गन्नु भ्रम मात्रै हो । स्वभाव र विचारले उहाँ निक्कै तन्नेरी र आधुनिक हुनुहुन्छ ।
पाटन कृष्णमन्दिरकै छेऊमा रहेको बखुम्बहाल गल्लीभित्रको नब्बेसालको भुइँचालोले नभत्काएको घर यसपटक चर्किएछ । त्यही घरमा उहाँ आफ्नी ९१ वर्षीय श्रीमती राधादेवि जोशीको साथमा हुनुहुन्छ । उहाँका मातापिता राजकुमारी र शंकरराज जोशीको अर्धकदको मुर्ति आगनमा ससम्मान छन् । एकदिन उसरी नै उहाँलाई भेट्न जाँदा काबेरी दिदी एकातिर र ९१ वर्षीय आमा अर्कोतिर पिंढीमा बसिरहनु भएको थियो । म र लुना पनि छेऊमा बस्यौँ । आमाले काबेरी दिदीलाई केही भन्नु भयो । मैले बुझिन । लाग्यो उहाँले नेपालभाषामा बोल्नु भयो । काबेरी दिदीले हामीलाई सुटुक्क सुनाउनु भयो–‘तपाईँहरुले नेपालभाषा बुझ्नुहोला भनेर उहाँले चाइनिज भाषामा तपाईँहरुको लागि चिया खाजा ल्याउनु भन्नु भएको ।’ उहाँ अचेल पनि चाइनिज च्यानल हेर्नु हुन्छ । यो आदिटोलको नेवार परिवारमा चाइनिज भाषाको प्रवेश रोचक छैन त ? सन् १९६० र ७०को दशकमा २ पटक गरेर ६ वर्ष चिनको पेकिङमा पेकिङ रेडियोको नेपाली कार्यक्रमको लागि भाषा सिकाउन सत्यमोहन जोशी सपरिवार हुनुहुन्थ्यो । त्यहीबेला उहाँले अरनिको माथि गर्नु भएको अनुसन्धानमाथिको कृति ‘अरनिको’ले उहाँलाई दोस्रो पटक मदन पुरस्कार दिलायो । पहिलो पटक मदन परस्कार दिलाउने कृति थियो ‘हाम्रो लोकसंस्कृति’ (२०१४)को ५ भाग । जसले नेपालीभाषाको व्युत्पत्ति थलो सिन्जाखोलादेखि लोक संस्कृतिसम्मको कथा भन्छ । तेस्रो मदन पुरस्कार दिलाउने कृति हो ‘नेपाली राष्ट्र्यि मुद्रा’ ।
(शिल्पी थिएटरमा सत्यमोहन जोशी, प्रचन्ड मल्ल, अभि सुबेदी, सरिता गिरी, चन्द्रप्रसाद पाण्डे, घिमिरे युवराज)
नेपाली लोककथाहरुको अंग्रेजी अनुवाद ‘टेल्स अफ काठमाडौ’मा सत्यमोहन जोशीको ‘बाफचाको कथा’ पढेको हुँ धेरै वर्ष पहिले । त्यो बाफचा आज पनि पाटनको मुसैमुसाले भरिएको ‘गोल्डेन टेम्पल’बाट हरेक साँझ पाटन परिक्रममा गर्न निस्कन्छ ध्यानमा बसेका सिद्धार्थ गौतमको रक्षाको लागि । विशेष परिधानमा निस्कने १२ वर्ष मुनीको यो बालकका अघिपछि केही मानिसहरु हुन्छन् । प्रत्येक महिना बालक फेरिन्छ । उस्को ठाउँ नयाँ बालकले लिन्छ । कथा पढेपछि बालक खोज्दै गएको हुँ म केही पटक ।
हेन्स क्रिश्चियन आण्डरसनकी नग्न ‘लिटिल मर्मेड’ निर्जिव समुद्रको किनारमा छिन् । हजारौँ मानिसहरु उनको अगाडि फोटो खिच्न जान्छन् । सत्यमोहन जोशीको ‘बाफचा’ हरेक दिन विशेष परिधानमा खाली पैताला पाटन परिक्रमा गर्छ । कसैलाई अत्तोपत्तो छैन । तर, साँच्चै भन्छु युरोपेली लोककथाका आदि पुरुष एचसि आन्डरसन र सत्यमोहन जोशीमा निक्कै समानता छ । जोशीको आँगन हो पाटन दरबार स्क्वायर । आमाको पेटमै हुँदादेखि उनले कात्तिकनाच महसुस गरे । कृष्ण जन्माष्टमी, मछिन्द्रनाथको रथयात्रा, इन्द्रजात्रा, गाईजात्रा, अनेकौ किसिमका झ्यालिन्चा–लाखेनाच बाल्यकालदेखिका उहाँका पदचापहरु भए । सत्यमोहन सर अनकौँ लोककथा, परम्परा, जीवनपद्धति र जीवन दर्शनका खानी जस्तो भएर बस्नुभएको छ ।
अचेल पनि प्रत्येक सोमबार दिउँसो ४ बजे सत्यमोहन सरको घरमा बद्धगान हुन्छ । गाउँभरिका निरक्षर महिला आमादिदीबहिनी त्यहाँ आउँछन् । अत्यन्तै सुमधुर स्वरमा निक्कैबेर बुद्धगान गाउँछन् । नीतिकथा र बौद्ध दर्शनमाथि कथा वाचन हुन्छ ।
न्युजिल्याण्डमा पुग्ने पहिलो नेपाली(सन् १९५२) नामक किताब(प्रकाशित सन् १९९२साझा)मा सत्यमोहन जोशीको फोटो हेर्दा छक्क पर्नु हुनेछ । ओभरकोटमा सजिएका ३३ वर्षे जोशी झण्डै आण्डरसनसँग मिल्दोजुल्दो देखिनुहुन्छ । यदि आन्डरसनलाई नेपाली दौरा सुरुवाल र हातले बुनेको कपडाको खैरो टोपी लगाइदिने हो भने जोशी जस्तै देखिन्थे होला ।
सन २०१०को समरमा आहुसको एचसि आन्डरसन म्युजियम पुगेको थिएँ । आन्डरसनको म्युजियम परिसर अगाडिको तलाउमा मोटर जडित कृतिम ढुंगामा बसेकी सानी बालिका तैरिँदै थिइन् । समरमा हरेकसाँझ आन्डरसनका कथाहरुमा नाटक मञ्चन हुन्छन् त्यहाँ । र, त्यसदिन उनको लिटिल मर्मेड मञ्चन भैरहेको थियो । मेरो सम्झनामा उही सेतो परिधानको बालक बाफचा आयो । विशेष तरिकाले छातीमा क्रस गरिएको लुगा र तल कछाड । मैले हाम्रा सत्यमोहन जोशीलाई सम्झेँ । र, उनकी मञ्चन हुन नसकेकी चारुमतिलाई सम्झेँ । पछि राजन खतिवडाले मण्डलामा सुनकेशरी (२०६९), विमल सुवेदीले थिएटर भिलेजमा चारुमति (२०६९) र मैले शिल्पी थिएटरमा निर्देशन गरेको मजिपालाखे (२०७०) मञ्चन भयो । सुनकेशरी, चारुमति र मजिपालाखेकी बालामैचा हाम्रा आफ्ना लोककथा र संस्कृतिका लिटिल मर्मेड हुन् । खाली यिनलाई विश्वभर पुर्याउनुछ ।
यी ३ वटै र उनको अर्को नाटक ‘मृत्यु एक प्रश्न’ एकैपटक गत बैशाखमा पनि मञ्चन भए । सेक्सपियर, इब्सन, चेखव, बर्नाड स जस्ता नाटककार विश्वभर एकैपटक मञ्चन हुन्छन् । तिनका लागि राज्यले करौडौँ बजेट छुट्याउँछ । रंगमञ्च, चलचित्र, साहित्य, चित्रकला जस्ता कुराहरु देश चिनाउने र साँस्कृतिक विस्तारका विकल्प पनि हुन् । नेपालमा बालकृष्ण समका ऐतिहाँसिक पेन्टिडहरु धमिराले खानु, उनका नाटकका भेषभुषामा ढुसी पर्नु, भानुभक्त वा देवकोटाको घर मक्किएर जानु यो देशको लागि सरमको कुरा हैन । सत्यमोहन जोशी किन चासोको विषय हुन्थे । तर, निजी क्षेत्रबाट एकैपटक उनका ४ वटा नाटक मञ्चन हुनु नेपाली रंगमञ्चको लागि ऐतिहासिक क्षण थियो । राज्यले बजेट छुट्याएर वा उहाँ आफुले बल लगाएर भएको हैन त्यो । उहाँका रचनाले रंगमञ्चमा आफै हस्तक्षेप गरेक हुन् ।३०को दशकमै उनका प्रसस्त नाटक मञ्चन भएका थिए । प्रचण्ड मल्लको निर्देशनमा एकेडेमीमा फर्केर हेर्दा(२०३३), जब घाम लाग्छ (२०३४), सपना ब्युँझन्छ (२०३५) जस्ता नाटक मञ्चन भए । मल्लकै निर्देशनमा सिपाई र रैती (२०२७) नाटक आर्मी हेडक्वाटरमा मञ्चन भएको थियो । उहाँको फर्केर हेर्दा नाटक एकेडेमीमा धेरै दिन मञ्चन भएर निक्कै व्यापार गरेको नाटक मध्ये मानिन्छ । मनबहादुर मुखियाको नाटक अनि देऊराली रुन्छ दार्जेलिङबाट काठमाडौमा ल्याएर मञ्चन भएपछि यसले निक्कै तहल्का पिट्यो । यो नाटकले निक्कै व्यापार गरेपछि सत्यमोहन जोशीलाई त्यस्तै रेकर्ड बनाउने नाटक लेख्न मन लाग्यो । नभन्दै त्यस्तै भयो । सुनील पोखरेलको निर्देशनमा २०६४ सालमा गुरुकुल र किर्तिपुरको नेपालभाषा एकेडेमीमा मञ्चन गरिएको जोशीको बाघभैरव नाटक पनि महिनौसम्म चल्यो । यो नाटक किर्तिपुरमा एकै दिन ४ पटक मञ्चन भयो । लोककथा र स्थानीय मिथमा आधारित उहाँका प्रायसबै नाटक आम दर्शकले मन पराउने खालका भए । बौद्ध दर्शन र प्रज्ञापारमिताका गहन अध्येता जोशीका सरल लाग्ने नाटक र कृतिमा पनि गहन दर्शन मिसिएरै आउँछ । धेरै नाटकहरु मध्ये उहाँ याज्ञवल्कमाथि लेखिएको नाटक मृत्यु एक प्रश्नको पटकपटक कुरा गर्नु हुन्छ । उहाँलाई लाग्छ यो नाटकमा भएको दर्शनले मान्छेलाई जीवन र मृत्युको अर्थ खोज्न अभिप्रेरित गर्छ ।
रोचक कुरा । तत्कालीन राजा ज्ञानेन्द्रले सासन हातमा लिएपछि एउटा चर्चित दैनिक पत्रिकाले घटनामाथि केही दिन सम्पादकीय लेख्ने हिम्मत गरेन । वि.सं. २०६१ माघ २० गतेको सम्पादकीय थियो पुर्वाभ्यास भैरहेको सत्यमोहन जोशीको गीति नाटक चारुमतिमाथि । पछि तिनै सत्यमोहन जोशी २०६२ चैत्र ३०को राजा विरुद्धको स्रष्टा आन्दोलनको सभापति भएर उभिनु भयो । जोशी सधैँ सत्ताको वरिपरि हुनुहुन्थ्यो भनि ठान्नेहरु चकित खाए । ९५ वर्षको उमेरसम्म आइपुग्दा सत्यमोहन सर योगदान र व्यक्तित्वका हिसाबले जीवित साँस्कृतिक धरोहर हुनु हो । एउटा लामो यात्रामा निस्किएका नदी जस्तो । त्यो नदीलाई कुनै सत्ता वा शक्तिको पर्वाह छैन । दुःख र हैरानीको वास्ता छैन । साँस्कृतिक अभियानका निम्ति जसका अनेक सपनाहरु छन् । ती सपनाहरुलाई मुर्त रुप दिन निरन्तर साधनामा लाग्नु वाहेक बिकल्प छैन ।
२०१५ सालको जननिर्वाचित सरकारले पुरातत्व विभाग खडा गर्यो । २०१६ सालमा जोशी पुरातत्व र सँस्कृति विभागको निर्देशक बनाइनु भयो । त्यसपछि उहाँले जमलमा नाचघरको स्थापना गर्नु भयो । जम्मा १ लाख ३७ हजारमा काठ गोदाम किनेर बनाइएको नाचघर ३० र ४० को दशकमा साँस्कृतिक केन्द्र नै बन्यो । उता २०२६ देखि २०३५सालसम्म तत्कालीन नेपाल राजकीय प्रज्ञा प्रतिष्ठानमा प्राज्ञ सह–सदस्यदेखि सदस्य सचिवसम्म हुँदा उहाँले केही महत्वपुर्ण कामहरुको थालिनी गर्नुभयो । उहाँकै नेतृत्वमा वि.सं. २०३३ मा नेराप्रप्रले नयाँ वर्षको अवसर पारेर राष्ट्र्यि नाटक महोत्सव र गाइजात्रा महोत्सव थाल्यो । यस अभियानले धेरै वर्षसम्म देशव्यापी रंगमञ्चीय जागरणमा एकहदसम्मको काम गर्यो । अचेल राष्ट्र्यि नाटक महोत्सवको चमक हरायो । सरकारले त्यस्तो खाले उत्सव गर्दैन । उहाँ भन्नुहुन्छ–‘विदेशीहरुको नयाँ वर्ष मनाउने आफ्नै तरिका छन् । हामीले आफ्नैखाले संस्कार बनाउन सक्यौँ भने संसारमा हाम्रो नयाँ वर्षको पहिचान बन्छ । त्यसैभएर मैले नयाँ वर्ष नाटक महोत्सव गरेर मनाउँ भन्ने सोच बनाएको थिएँ ।’
जोशी भन्नुहुन्छ–‘यतिखेर गजे घलेमाथि नाटक बनाउन पाए निक्कै गज्जब हुन्थ्यो ।’ दोस्रो विश्वयुद्धमा बहादुरीपुर्वक लडेवापत बेलायत सरकारले प्रदान गर्ने सबैभन्दा सम्मानित पदक भिक्टोरिया क्रस पाउने गजे घले गोर्खाको बार्पाक गाउँका हुन् । जुन ठाउँ २०७२को भुकम्पले सबैभन्दा क्षतिग्रस्त भयो । उहाँको विचारमा त्यस्तो सम्मानित मानिस जन्मिएको गाउँलाई बेलायत सरकारले पुर्ननिर्माण गर्नु पर्ने हो । हैन भने मानिसहरुले नाटकमार्फत प्रश्न गर्नसक्नेछन्–‘गजे घलेको बहादुरी र योगदानको अर्थ के हो ? के बार्पाकले अर्को पनि गजे घले जन्माउन सक्छ ?’ लोककथा, नीतिकथा र लोकसंस्कृतिका खानी सत्यमोहन सरको दिमागमा अन्य धेरै अलिखित नाटक, कथा र योजनाका प्लटहरु तहतह भएर बसेका छन् । हरेक पटक त्यहाँ पुग्दा केही नयाँकुरा सुन्न पाउँछु ।
लामो अनुभव र अध्ययनले उहाँलाई अचेल अनावश्यक व्यस्त बनाएको छ । तिज, दशैँ, तिहार होस् वा ईतबकरिद, ल्होसार उहाँका विचार र अनुभवका लागि मिडिया मरिहत्ते गर्छ । भ्यालेन्टाइन डे र क्रिसमसमा पनि मिडियाहरुले उहाँलाई छोड्दैनन् । उही प्रश्न–‘नेपालीहरुले भ्यालेन्टाइन डे मनाउनु ठिक हो ?’ संस्कृतिको विषयमा उहाँको सुन्दर विचार म कहिल्यै विर्सन्न । मानिस परिवर्तनशील छ जनावर जस्तो हैन । गौँथलीले सयौँ वर्षदेखि एकैखाले घर बनाउँछ । तर मानिस नयाँ र फरक खोज्छ । मान्छेले घर बनाउने तरिका हरेक दिन परिवर्तन हुन्छ । यसैगरी हाम्रो रहनसहन, चालचलन, संस्कृतिमा पनि परिवर्तन भैरहेको हुन्छ । त्यसैले जीवनपद्धतिमा मेरो पुरानो संस्कृति भनेर रोएर बस्नुको कुनै अर्थ छैन । तर, पछिल्लो पुस्ताको लागि संरक्षण गरेर भने राख्नु आवश्यक छ ।
उहाँको लागि सासनसत्ता र राज्य व्यवस्था पनि त्यस्तै हो । एकसमयमा राम्रो मानिएको सासनव्यवस्था मानिस आधुनिक हुँदै गएपछि परिवर्तन हुन्छ । लामोसमय राणा र शाहबंश भोगेका जोशीलाई लाग्छ राजाहरुले मानिसहरुको भावना र परिवर्तनलाई आत्मसात गर्न सकेनन् । गणतान्त्रीक राज्यव्यवस्था पनि भोगिसकेपछि जोशीको अनुभवले फरक कुरा बोल्यो । उहाँले खोजेको बेनिभोलेन्ट डिक्टेटरसिपको सिद्धान्तले केही समयअघि नेपाली मिडियामा तरंग ल्यायो । किसिमकिसिमका सासन व्यवस्था भोग्नुभएको जोशीलाई जंगबहादुर स्कुलको किताबमा पढाइने खलनायक जस्तो लाग्दैन । उहाँका विचारमा जंगबहादुरलाई एउटा सासन व्यवस्थाले खलनायकको रुपमा चित्रण गरेको हो । यो देशमा त्यस्तै किसिमको उदार–अधिनायकको आवश्यकता देख्नुहुन्छ उहाँ । बौद्धभिक्षु जस्ता जोशीले बेनिभोलेन्ट लिडरको खाँचोदेख्नु र माओवादी नेता प्रचण्डले जंगबहादुर र बुद्ध मिसिएको स्वभाव मन पराउनुमा केही समानता छ कि ?
कति मानिसहरुलाई पटकपटक भेटेपछि उनीहरुका कमजोरीहरु छताछुल्ल भएर आउँछन् । सम्बन्धमा उतारचढाव आउँछ । सत्यमोहन सर कमजोरी नै नभएको मानिस भन्ने मेरो अभिप्राय हैन । तर जति भेटेपनि, जति लामो अन्तरंगमा बसेपनि फेरि भोली उहाँलाई उसरी नै भेट्ने मन भएर आउँछ । ती मानिसहरु जसले उहाँको आलोचना गर्छन् । उहाँ तिनको बारेमा एकशब्द पनि नराम्रो बोल्नुहुन्न । उहाँभन्दा धेरै कम उमेरका मानिसहरुप्रति पनि उहाँको सम्मान र विश्वास प्रगाढ छ । भनौ न उहाँसँग कसैप्रति गुनासो नै छैन । निरन्तरता र समर्पण उहाँको सबैभन्दा ठुलो शक्ति हो भन्ने मलाई लाग्छ । स्वस्थ स्वास्थ्य उहाँको अर्को शक्ति हो । खानपिनमा खासै धेरै बार्नु नपर्ने, मजाले हिँडेरै वा सार्वजनिक यातायतमै एकठाउँबाट अर्को ठाउँमा जानसक्ने सत्यमोहन सर जीवनपद्धति र कर्म दुवै हिसाबले आजको समयमा हाम्रो प्रेरणा स्रोत हुनुहुन्छ ।
पारिजातलाई भेट्न पाएको भए हुन्थ्यो भन्ने थकथक मलाई सधैँ लागिरहन्छ । उहाँ बित्दा म गाउँमै स्कुलमा पढ्थेँ, त्यसैले सम्भवनै भएन । काठमाडौ आएर पनि गोविन्द गोठालेसँग भेट्न जाने र सँगत गर्ने शुद्धि आएन । अहिले उहाँ बितिसकेपछि पछुतो भएको छ । सताब्दी छुन लागेका माधव घिमिरे, सत्यमोहन जोशी जस्ता व्यक्तित्वहरुसँग संगत गर्न पाउनु, उहाँहरुको सामिप्यमा बसेर अनुभव र कथाहरु सुन्न पाउने सुन्दर अवसर सबैलाई कहाँ मिल्ला र ?
(तस्बिरहरु: कुमार आले )
